Y - y

y-   Variant: rr-. verb connective. LINK. Gram: no meaning but links some prefixes to class 2 verb roots and Incorporated forms and also links some Incorporated forms and class 2 verb roots

-ya   See main entry: -wiya. transitive verb root 3. see, look at.

yakayi   interjection. ouch!, oh dear!, alas! cry of pain. Syn: wakayi. See: yayi. Category: Interjections.

yakingiya   feminine noun. Nankeen Night Heron. Nycticorax caledonicus.. In Tiwi legend yakingiya is the mother of yirrikipayi 'salt-water crocodile'. Syn: purtapurta, araka. See: pawunga; jongijongini; kararrunga; wulipankini. Note: Photo ferom ‘Tiwi Plants and Animals’ p104 Category: Birds, Water birds.

yakuluwuni   Variant: kuluwuni. masculine noun. ground, earth. Syn: yarti, tingata, yartipuranji, yartijirti, yartikunga, yartimanyini, yartupwarri, warriyanga, wurrungalama pungamparna. Category: Land or ground.

yakumani   See main entry: yankumwani. masculine noun. green plum (tree).

yala   particle. go ahead! go on! Gram: + a verb of 'doing', normally with an attemptive prefix (wa-), with a sense of command or exhortation. Yala ta-jimirnikiti! Go on, try to take it off (a rope tying a boat)! Yala nga-wa-jimiringarra! Let's try and sit down! "Nginja wanti nginjila yoni nyimpi-ri-mamuliya, api awungaji niyi kapi pirri-minyi-kitirropurtay-amugi yala wa-ja-rr-anyuw-umor-uwa, yala wa-ja-y-apipirraya-pa kuluwuni, yala yimpanga wa-ja-kirim-amiya," pirru-mu-rr-upujinga-ma awuta kapi jajiruwi. "You call yourself really great, (but) they have crucified you so try and get off the cross, try and come down to the ground, make yourself live," said those bad people. Category: Interjections. Category: Interjections.

yala warnta   just try it!, go ahead! in response to something like: 'I'll hit you with a stick'. See: warnta.

yalapani   noun. From: English. elephant. Category: Introduced animals.

yalawu   Usage: New Tiwi. From: English. adjective. yellow. See: arrikirninga. Category: Colour, Physical qualities, Describing things.

yalimparna   Variant: yaliparna; yanyimparna. noun. rib. Category: Body parts and products.

yaliparna   See main entry: yalimparna. noun. rib.

yampa   See main entry: yampwa. noun. hip, hip joint.

yampajukuni   See main entry: yampartukuni. masculine noun. cone-shaped pearl shell.

yamparriparri   masculine noun. From: Iwaidja. evil spirit, vampire. sucks blood.Plural: yamparriparruwi. Syn: yamurrutuwu. See: karla; mapurtiti; warlamankini; yiminga; wakurtapa; yimanka; yirrungwarra; nyingani; payamarnuwa mankini; puliwuni; putiputini; marakati; -marrala-; -warla-. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p40. Category: Beliefs.

yampartukuni   Variant: yampatukuni; yampajukuni. masculine noun. cone-shaped pearl shell. See: mujarra; majukini. Category: Shellfish.

yampatukuni   See main entry: yampartukuni. masculine noun. cone-shaped pearl shell.

yampirrimala   noun. thigh bone. Category: Body parts and products.

yampurrara   Variant: yompurrara. plural noun. 1 • hips. Morph: yampwa 'hip' + yirrara 'two'. See: mintiripwaja. Category: Body parts and products.

2 • scissors. Note: Picture from gallery of Picture It! Category: Introduced items.

yamputikiluwukari   noun. hip joint. Syn: yampwa. See: yamputupwaja; yampurrara; mintiripwaja. Category: Body parts and products.

yamputupwaja   noun. hip bone, pelvis. See: yampwa; yamputikiluwukari; yampurrara; mintiripwaja. Category: Body parts and products.

yampwa   Variant: yampa; yompa; yompwa. noun. hip, hip joint.Plural: yampurrara. Syn: yamputikiluwukari. See: yamputupwaja; mintiripwaja. Category: Body parts and products.

yamurrutuwu   masculine noun. evil spirit, vampire. sucks blood from wrist of person who has eaten something with mainland blood in it. Syn: yamparriparri. See: karla, mapurtiti, warlamankini, yiminga, wakurtapa, yimanka, yirrungwarra, nyingani, payamarnuwa mankini, puliwuni, putiputini, marakati; -marrala-, -warla-. Category: Beliefs, Traditional religion.

yanamuli   See main entry: yanamurli. noun. animal.

yanamurli   Variant: yanimurli; yanamuli; yanimuli; anamurli; animuli. From: English. noun. animal.Plural: yanamurluwi. See: pwangilontingini; alanjurrukuni; pakijapura; wartiyangipila; mirripakiyangipila; makatingiyangipila. Category: Animals, Mammals.

yanamurluwi   Variant: yanumurluwi; anamurluwi; animiluwi. From: English. plural noun. animals.Singular: yanamurli. See: pwangilontunguwi; wartiyangipila; mirripakiyangipila; makatingiyangipila. Karrikuwapi yanamurluwi purumuwu kapi winga nginingaji miputuwi, kitirkuwi, jarrikarlani aminitiya yirrikipayi. No animals lived in the sea, like fish, turtles or crocodiles. Category: Animals, Mammals.

-yanga   See main entry: -iyanga. nominal suffix. lots of, very, intensity.

yangali   feminine noun. large Stringybark basket. Syn: tunga, wangatunga, yimwarlini. See: pajikiti; tungwari; turlini; wangatuni; wulirrika; yirrupula; palaji; purrupurruka; yirrupuringa. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Things people make, Baskets and bags, Traditional religion, Ceremonial objects.

yangamini   masculine noun. 1 • hole. See: yangamunga; ngumwarni. Category: Land or ground, Physical qualities.

2 • goal (space between goal posts in football and goal ring in basketball). Category: Playing.

3 • holey. a game children play in which coins are flipped into a small hole in the ground. Category: Playing.

yangamunga   masculine noun. hole (in tree). See: yangamini; ngumwarni. Category: Plants, Plant parts.

yangantukwa   See main entry: yangarntukwa. feminine noun. 303 rifle, shotgun.

yangantuwini   See main entry: yangarntuni. masculine noun. shotgun, rifle.

yangarntukwa   Variant: yangatuka; yangartukwa; yangartuka. feminine noun. 303 rifle, shotgun. larger than yangarntuni. See: jurruwarli; yangarntuni; tilitilinga; yirrinkirliyati. Category: Weapons (including for hunting), Introduced items.

yangarntuni   Variant: yangartuni; yangantuwini; yangatuwini; yangatuni. masculine noun. shotgun, rifle. smaller than yangarntukwa. Syn: jurruwarli. See: tilitilinga; yirrinkirliyati; yangarntukwa. Category: Weapons (including for hunting), Introduced items.

Yangarntuwila   plural noun. N.E. Melville Is. regional group. Syn: Jurrupula. Category: Regional groups.

yangartuka   See main entry: yangarntukwa. feminine noun. 303 rifle, shotgun.

yangartuni   See main entry: yangarntuni. masculine noun. shotgun, rifle.

yangatuka   See main entry: yangarntukwa. feminine noun. 303 rifle, shotgun.

yangatuni   See main entry: yangarntuni. masculine noun. shotgun, rifle.

yangumani   See main entry: ngimani. kinship noun. great uncle (mother's mother's brother).

yangwarri   See main entry: yongwarri. particle. etcetera, or whatever, and that sort of thing.

yanikatawuwi   See main entry: yarnikatawi. plural noun. wild people, murderers, cheeky people.

yanimuli   See main entry: yanamurli. noun. animal.

yanimurli   See main entry: yanamurli. noun. animal.

yanimurluwi   See main entry: yanamurluwi. plural noun. animals.

yanka   Usage: New Tiwi. From: English. noun. anchor. Syn: tumpuka. Note: Picture from gallery of Picture It! Category: Transport.

yankumwani   Variant: yakumani. masculine noun. green plum (tree). Buchanania obovata. It has small green fruit, which people eat when they are ripe. People use the inner red bark to dye fibre. They use the green sap as glue to mix with paint to make it stick and keep its colour strong for long periods. See: pirlaminga. Read: ‘Tiwi Plants and Animals’ p32. Category: Plants, Trees, Food and cooking, Traditional food, Sickness or injury and healing.

yanumurluwi   See main entry: yanamurluwi. plural noun. animals.

yanyimparna   See main entry: yalimparna. noun. rib.

yapiyapinga   From: English: yappy. masculine noun. talkative or noisy woman, chatterbox.Masculine: yapiyapini. Plural: yapiyapuwi. Syn: arringarika, nimarrakumunga. See: wurtinga; -wurtiga; -apawuti. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yapiyapini   masculine noun. From: English: yappy. talkative or noisy male, chatterbox.Feminine: yapiyapinga. Plural: yapiyapuwi. Syn: arringarini, nimarrakimini. See: wurtinga; -wurtiga; -apawuti. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yapiyapuwi   From: English: yappy. plural noun. talkative or noisy people, chatterboxes.Masculine: yapiyapini. Feminine: yapiyapinga. Syn: arringaripi, nimarrakimuwi. See: wurtinga; -wurtiga; -apawuti. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yarati   masculine noun. salt pan. usually found near mangroves. Note: Photo by Joy Naden Category: Land or ground.

yarikatinga   feminine noun. hot ashes. Syn: pumutinga. See: kuwuni; kuwurlimini. Category: Food and cooking.

yarinapila   plural noun. Red Ochre clan. Syn: kirituwi. See: yarini; yaringa. Category: Clan groups.

yaringa   feminine noun. 1 • red ochre, red colour. Syn: nimangirrawu, yilonjinga, arikijiya. See: yarini; arrikirningini; arrikirninga; turtiyangini; kirijipuni; kirimirrini. Category: Land or ground, Art, Physical qualities, Colour.

2 • small red root. Haemodorum coccineum. People use the red tuber to dye fibre for making baskets. They boil the fibre in water with small pieces of the tuber. The longer the boiling the darker the colour produced in the fibre. Colours range from pale orange to dark brown. Read: 'Tiwi Plants and Animals' p58. Category: Plant parts.

yaringala   predicative. red. See: yaringa. Category: Physical qualities, Colour.

yaringari   predicative. reddish. Morph: yaringa 'red' +‑ari 'like'. Nga-p-akurluwunyi mipurra, api angi yaringari amintiya arrikirningari, api awarra waya kiyana kiyi nga-wunga awarra malikini. We see the malikini nut and if the skin is reddish and yellowish it is ripe and we pick it. 'Ngimini jurrumumi a-wuni-yi-m-ami ngarra pijara awarra mapurtiti. Ngarra pijara api yaringari,' pirimi awuta kakirijuwi. 'Some sort of light is coming, it's that devil's eye. His eye is red,' said the children. Category: Physical qualities, Colour.

yarini   masculine noun. pale red ochre. Syn: arikijiya. See: kirijipuni; yaringa; kirimirrini; nimangirrawu; yilonjinga; arrikirningini; arrikirninga; turtiyangini. Category: Land or ground, Art, Physical qualities, Colour.

yaripaka   feminine noun. clear sky, sunny. after rain. Syn: jipungupunguninga. Category: Sky, Weather.

yarirringa   feminine noun. woven Pandanus armband. thicker than parnti, worn high on arm. See: pamijini; parnti; wulika; arlipurrini; yariti; wajini; wamukini; kulijima; jukuti. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Traditional religion, Ceremonial objects.

yariti   masculine noun. ring (for fingers). made of Pandanus fibre. worn by a person who is pukumwani. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' See: pamijini; parnti; yarirringa; wulika; arlipurrini; wajini; wamukini; kulijima; jukuti. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p59. Category: Traditional religion, Ceremonial objects.

yarnikatawi   Variant: yarnikatawiwi; yanikatawuwi. plural noun. wild people, murderers, cheeky people. See: manjatawini; marununkini; martirrimani; kwampi. Ngarra yi-mungurum-awurti yanikatawuwi. He really knew they were murderers. Category: Physical qualities, Describing people or animals, People.

yarnikatawiwi   See main entry: yarnikatawi. plural noun. wild people, murderers, cheeky people.

yarnikatawuwi   See main entry: yarnikatawi. plural noun. wild people, murderers, cheeky people.

yarrikirninga   See main entry: arrikirninga. feminine noun. 1 • yellow, yellow ochre.

2 • yellow roots from a straggly bush.

yartari   Variant: fe Þ Modern_Tiwi: yatari. free form verb. look around for someone, ask around for money or food, be confused. See: kularlaga; -wankili; wankilingini; -majamiripungila; -majamiripungiligi; -wayorri; nanginta. Ngiya yartari ngi-rri-minj-igi karri nginja ju-wuriyi kularlaga. I looked around for you when you went hunting. Yartari ngi-yi-kiyawurrinji-rr-ug-ami I'm beginning to move around looking for a clear, shady place. Awarra arramukaminawurti papi a-wuji-ngi-mi api awarra ngawa arnuka yatari nga-wuji-rr-ugi. All sorts of things have happened, so that we are not confused by them now. (Lit. we don't look around). Category: Body functions or actions, Senses.

yarti   1 • masculine noun. ground, earth, place, low, down. See: yartila; yakuluwuni; kuluwuni; murrakupupuni; timani; yartijirti; yartipuranji; yartupwarri; yartikunga yawuni; yilora; yintula. kapi yarti jirti nga-mi-rri-ng-irranyu-wuriyi. We go to places it's dangerous to go to. Lit: we go to where the ground is bad.. Ngarra yirrikala yirrara kuriyuwu, ngarra tuwluwa yarti. His legs are up and his head down (he's upside down). Category: Land or ground, Direction or location. Category: Land or ground, Direction or location.

yarti kawunaga -ma   be upside down, bend over. Morph: yarti 'ground' + kawunaga 'face towards' + verb with root:‑ma 'become'. Syn: jilatari -mi, -ajiyarri. Category: Being, Moving, Change of position or state.

2 • free form verb. lose the way. Category: Change of position or state.

yarti kawunaga   be upside down, bend over. Morph: yarti ’ground' + kawunaga ’face towards' + verb with root:‑ma ’become'. Syn: jilatari -mi, -ajiyarri. Category: Change of position or state.

yartijanga   noun/temporal word. dark, darkness, night. also used for spiritual darkness. See: yartijangini; yartijumurra; japinawamini. Karri pakinya ngawa nginti-p-angulimayi kapi yartijanga api waya ningani waya kapi yirrimanunguni nga-p-angulimayi. At first we walked in darkness but today we walk in the light. Category: Time, Light. Category: Time, Light.

yartijanga -ma   darkness to come upon one. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix Yartijanga yi-rupu-ki-ma Darkness came upon them.

yartijangini   masculine noun. dark. See: yartijanga; tuniwa. Category: Physical qualities, Time.

yartijirti   masculine noun. bad place, bad ground. Morph: yarti 'ground' + jirti 'bad'. Ant: yartipuranji. See: yartupwarri; yakuluwuni; yartikunga. Ngarratuwu yingampa kurukura, karri yu-wuji-ngi-nyaw-am-ani, api yi-p-awurlig-ani kapi yarti-jirti ngini kiyija parruwarti mura amintiya warangawurti yilaruwu. Some of the seed, when he was throwing it out he caused it to fall on bad ground, which had only a little bit of dirt on top and lots of stones underneath. Category: Physical qualities.

yartijumurra   temporal word. darkness before daylight or getting dark at night. See: yartijanga; tokwampari; arawunga; wujakari; yirrimaningura; murantikala; japinari. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p76. Category: Time.

yartikunga   locative word. barren place, place with no food, where lots of people have hunted. Ant: yartimanyini. See: yarti; yartijirti; yartipuranji; yartupwarri; murrakupuni. Ngawa nga-ri-mamula awarra murrakupuni yartikunga pili karrikamini yinkiti. We call that place barren because it has no food. Yita waya yartikunga waya nginta arimiringarra yinkiti karrampi. Api ngampu-rr-arimunga kapi yartimanyini. This is a barren place, the food is a long way away. So let's move camp to a place where no-one has been. Category: Land or ground.

yartila   masculine noun. dry ground, after tide gone out. Morph: yarti 'ground' +‑la ’CONTINUOUS’.. Syn: kuluwunila, wurrungalama. See: watawura; pungamparna; tingata; yartupwarri. Category: Land or ground.

yartiloti   noun. one piece. Karri ngawa-rringani mampara yi-pu-ngi-kirimi yinguka amintiya wampaka amintiya murrakupupuni, api awungarri murrakupupuni yartiloti. When our father first made the sky and the upper sky, well then the land was in one piece. [Old Tiwi Genesis 1:1-2] Category: Describing things, Number and quantity.

yartimanyini   masculine noun. place with lots of food; rarely frequented place. so should be a lot of food there because no has been hunting there. Ques: It is not clear whether the basic meaning is 'place with plenty of food', because not many people have been there, or 'rarely visited place' and so there is plenty of food because nobody has hunted there recently See: yarti; yartijirti; yartupwarri; yakuluwuni; yartikunga; yartipuranji; yartiwangiga. Yita waya yartikunga waya nginta a-ri-miringarra yinkiti karrampi. Api ngampu-rr-arimunga kapi yartimanyini. This is a barren place, the food is a long way away. So let's move camp to a place where there is plenty of food. Category: Land or ground.

yartipili   Variant: fe Þ Modern_Tiwi: yatipili. adverb. quickly. See: mirarra; murruka; aningani; mirati; yirrima. Category: Adverbs.

yartiporri   See main entry: yartupwarri. noun. 1 • ground that is dried out or almost dry.

2 • flour soup, thick flour and water mixture.

3 • sober, non-drinker.

yartipuraji   See main entry: yartipuranji. noun. good place, good ground.

yartipuranji   Variant: yartipuraji. noun. good place, good ground. Morph: yarti 'ground' + puranji 'good'. Ant: yartijirti. See: yartupwarri; yakuluwuni; yartikunga; yartimanyini; yakuluwuni. Ji-p-akurluwunyi awarra nayi murrakupuni. "Yartipuranji awungarra. Ngiyatuwu awungarra ngim-pa-miringarra," jiyimi. She looked at that country. This is a good place. I will live here,? she said. Category: Land or ground.

yartipwarri   See main entry: yartupwarri. noun. 1 • ground that is dried out or almost dry.

2 • flour soup, thick flour and water mixture.

3 • sober, non-drinker.

yartirrikani   masculine noun. small jungle Palm. Gronophyllum ramsayi, Hydriastele wendlandiana. This is similar to jora, which is the female equivalent, but smaller and skinnier. people sometimes eat growing point (tiya). People used to use the larger part of the fronds to make a basket they called turlini. Syn: paliwuni. See: jora. Read: 'Tiwi Plants and Animals' pp 57, 61. Category: Plants, Palms.

yartiwangiga   masculine noun. lonely place, uninhabited place. See: yarti; yartijirti; yartupwarri; yakuluwuni; yartikunga; yartipuranji; yartimanyini. Ngarra ngawa-yuwuni yu-wati-p-angulimayi kapi yarti-wangiga, api awungarruwu piraya yu-watu-wuji-ngi-m-ani kapi ngarra-rringani ngini kuriyuwu. Our older brother walked in the morning to a lonely place and over there he was praying to his father who is above.

yartupwarri   Variant: yartipwarri; yartiporri. noun. 1 • ground that is dried out or almost dry. Category: Land or ground, Environment.

2 • flour soup, thick flour and water mixture. Syn: jikiringini. See: jupijupi; yiluti. Ninkiyi awarra Parramakara kanijawa yu-wunt-akirayi, pamantarri amintiya yartiporri yikirimi. Ampirramani turtiyangini api pirri-p-apikiya-mini, awuta paparluwi. Then Father McGrath gave them flour and made damper and flour soup. The ancestors mistakenly thought it was white paint and painted themselves with it. Category: Food and cooking, Introduced food.

3 • sober, non-drinker, temperate. Ngiya waya yartupwarri api wuta waya karluwu wu-ru-wanga kangi ngiya, ngiya-purnayinga amintiya ngiya-mamirampi. I am sober now so my wife and children are not afraid of me. Ngiya waya yartupwarri api wuta waya karluwu wu-ru-wanga kangi ngiya, ngiya-purnayinga amintiya ngiya-mamirampi. I am sober now so my wife and children are not afraid of me.

ngini yartupwarri   teetotaller, non-drinker.

yatajirri   numeral. one each. Category: Number and quantity.

yatapinti   Variant: yatapiti. numeral. four, fourth. Syn: yatawulungurri, yikurri. Ninkiyi, kiringarra wumunga purruwunyawu wuta ngarra- mamanta, api awungarri kapi jupunyini yimajapurti Peter amintiya James wuta John. …. Wutatuwu yuwurrajirrima amintiya ngatawa, api ngarra yatapiti yikirimi. Then after six days (our older brother) and his friends, Peter, James and John, went up a hill. … Those three and he himself made four. [Old Tiwi Mark 9:2] Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Number and quantity.

yatapiti   See main entry: yatapinti. numeral. four, fourth.

yatari   See main entry: yartari. free form verb. look around for someone.

yatatala   adverb. one by one (masculine). See: natatingala. Category: Number and quantity.

yatati   quantifier. few. See: kiyija; kiyijinara; karluwunara; kakiyija; arnukwanara. Yatati ngawurranga. Ngajiti tayikuwani ngawajanga. We should only get a few. We shouldn't get a lot. Yatati awarra ngirramini ngawuntiyarra kakijuwi. We tell a few of those stories to the children. Category: Number and quantity.

yatawulingirri   See main entry: yatawulungurri. numeral. four, fourth.

yatawulungurri   Variant: yatawulingirri. numeral. four, fourth. Syn: yatapinti, yikurri. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Number and quantity.

yatawurlingirri   See main entry: yatawulungurri. numeral. four, fourth.

yati   numeral. one (masculine), one thing, alone.Feminine: natinga. See: yatilani; wangatilani; wangata; yati; jikuruwulingini; pakumwara; -mwarri. Yati ngumpangiraga ngini, 'Ngiya nguwutimarti ngini nguwuniwani ngiya mamanata.' One thing I'd say, 'I want to help my friends'. Category: Number and quantity.

yatilaka   feminine noun. only child, lone woman, female on one's own. Morph: probably: yati 'one' +‑la REPETITIVE +‑ka FEMININE.Masculine: yatilani. Plural: yatilawi. See: wangatilaka; wangata; natinga; jikuruwulinyika; pakumwara; -mwarri. Pangirripangirri awarra yirrula yimarrarami ninkiyi waya yatilaka jiyimuwu awinyirra murrukupwara. Some time later the old man died and the young woman was left alone. Category: People, Human status.

yatilani   masculine noun. only child, lone man, on one's own (masculine), alone. Morph: probably: yati 'one' +‑la REPETITIVE +‑ni MASCULINE.Feminine: yatilaka. Plural: yatilawi. See: wangatilani; wangata; yati; jikuruwulingini; pakumwara; -mwarri. Ques: It seems that yatilani and wangatilani can be used interchangeably, though one informant said that yatilani only means 'only child'. Modern Tiwi: Awarra yirrula yimarrarami ninkiyi waya yatilaka jiyimuwu awinyirra murrukupwara. Some time later the old man died and the young woman was left alone. Category: People, Human status.

yatilawi   plural noun. people on own, alone. Morph: probably: yati 'one' +‑la REPETITIVE +‑wi PLURAL.Masculine: yatilani. Feminine: yatilaka. See: wangatilawi; wangata; yati; jikuruwulingipi; pakumwara; -mwarri. Category: People, Human status.

yatipili   See main entry: yartipili. quickly.

yatiwani   See main entry: yatuwani. predicative. one side.

yatukuwani   Variant: yatukwani. masculine noun. edible grub, witchetty grub. Syn: timirankini, timiranka. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p132 Category: Insects and spiders.

yatukwani   See main entry: yatukuwani. masculine noun. edible grub, witchetty grub.

yatuwani   Variant: yatiwani. predicative. one side. usually of an animal which has been divided up. Awarra jirti ngini nuwa nginti-ri-kirim-ani, api awarra nyi-rra-mori, api ngini nuwula pungintaga a-wu-rra-y-ajapurnimaya kapani ngarra ngawa-rringani ngini kuriyuwu yi-p-angiraga. Yatuwani kawunaga kapani ngatawa ngawa-rringani. The bad which we have done we should leave that and turn our heads towards what our father above said, and concentrate on our Father. Lit: one side faces towards our Father.. Category: Direction or location.

yawaja   Variant: yawata. noun. From: English: high water. high tide. Syn: yirripuwata, wapi. See: jaliwuni; yilumpwarni; punyipungimi; yirringarawini; mangulumpwarni; arlumpwarni. Category: Water, Sea, Environment.

yawalikarra   noun. small of back, bole of tree. Syn: munjingira, nyintinga, mimuta, kirruwara -mumu-. See: nginjira; jukwatanga. Category: Body parts and products, Plant parts.

yawarli   temporal word. straight away. See: aningani; yartipili. Yawarli waya ngini yiloti yuwungarlayi. Straight away she went to live with him forever. Category: Time.

yawata   See main entry: yawaja. noun. high tide.

-yawu   nominal suffix?. oh! Category: Interjections.

yawulawini   masculine noun. dog or cattle tick. Syn: mirani. Note: Photo from Doug Beckers’ photostream on Flickr Category: Insects and spiders.

yawungarri   See main entry: yongwarri. particle. etcetera, or whatever, and that sort of thing.

yawuni   masculine noun. valley, low ground. See: yarti; yilora; yintula. Ngawa nginti-p-apirrayi yawuni. We went down into the valley. Category: Land or ground.

yawurlama   feminine noun. 1 • jungle. See: murrakupupuni; timani; warta; pamparinga; mirrimparinga; mirrituwunga; yarti. See: yawurlawini. Note: Photo by Joy Naden Category: Land or ground.

2 • various plants which grow in jungle areas. Category: Plants, Plant parts. Read: 'Tiwi Plants and Animals' p23.

yawurlama yankumwani   type of tree. Buchanania arborescens. similar to yankumwani but grows in jungle not in bush. Category: Plants, Trees.

yawurlawini   masculine noun. jungle area. small piece. See: yawurlama. Category: Land or ground.

yawurrapiyini   masculine noun. small plant. Syn: yintarini, yinja. See: yintara; yintaringa; papuli. Category: Plants.

yawurripaga   Variant: yowurripaga. noun. edge (of area, cliff, table). Category: Land or ground, Direction or location.

yawurrupawini   masculine noun. sandfly. Syn: yawurrupawunga, mimini, wurrimpawini. Category: Insects and spiders.

yawurrupawunga   feminine noun. sandfly. Syn: yawurrupawini, miminga, wurrimpawini. Category: Insects and spiders.

yawurrupuyini   noun. belly flesh. See: wurarra; pitipita; wiyika; manjarripika; mwama; purnikapa. Category: Body parts and products.

yayi   interjection. oh dear! exclamation of fright or pain. See: yakayi; wakayi. Category: Interjections.

Yayimpi   plural noun. E. Melville Island regional group. Syn: Ngampiripanyurawila. Category: Regional groups.

yayingumi   masculine noun. native bee. This bee builds hives in trees and has white coloured eggs and pollen in the nest. Trigonia spp.. Syn: mawunga. See: talingini; yimpara; murliga; wumpwani. Read: Tiwi Plants and Animals p131. Category: Insects and spiders.

yi-1   Variant: yu-. verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes - subject-tense he (PAST). Gram: In Old Tiwi it occurs on all verbs, except on transitive verbs with ‘her’ as object; Phon: yu- occurs before prefix beginning with 'w' See: a-; ji-; ampi-.

yi-2   See main entry: wi-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect starting to.

yijana   See main entry: jana. predicative. sick, sore, painful.

yijikurli   See main entry: jukurli. masculine noun. school.

yijonga   feminine noun. snack or light meal of mashed Cycad Palm nuts. See: takupula; ngilinya; mantakalinya; maripurimika; murrintika; kwaka; minta; yingarla; -mwarrinjingi- -kipartungi-; -majornti-. Category: Food and cooking, Traditional food, Plant parts.

yijora   See main entry: jora. palm. Category: Palms.

yijukurli   See main entry: jukurli. masculine noun. school.

yikara   Variant: yinkara. masculine noun. hand, claw, including crab claw. Syn: wamuta. See: yirrimpunga; jimpita. Note: Photo by Joy Naden Category: Body parts and products, Animal parts. Category: Body parts and products, Animal parts.

yikara -ajuwurlimi   Gram: + direct object prefix (for the ones marrying) for someone to marry people, perform a marriage ceremony. Morph: yikara ’hand’ + verb with root:‑ajuwurlimi ’join’. Yingwampa wuta yikara a-wunt-ajuwurlima awarra ngini jurra a-ri-kirimi. The priest marries some people. Lit: the one who makes church joins their hands. Category: Christian religion.

yikarala   adverb. with hand actions. See: yikara. Category: Body functions or actions.

yikati   masculine noun. wide saltwater creek, strait. Syn: kirluwagamini. See: kirluwaga; winga; mirripaka. Category: Water.

yikikini   See main entry: yikiyikini. masculine noun. Sulphur-crested Cockatoo.

yikirra   See main entry: karrikamini yinkirra.

yikitayi   See main entry: yinkitayi. locative word. close, near, beside, almost, beside, nearly.

yikiyikini   Variant: fe Þ Modern_Tiwi: yikikini. masculine noun. Sulphur-crested Cockatoo. Cacatua galerita.--. Syn: pipingilirri, yinkaka, pimirntiki. Note: Photo from Sheba Also’s photostream Category: Birds.

yikonari   See main entry: yikwanari. predicative. hot, warm.

yikurlinga   See main entry: yinkurlinga. feminine noun. older woman, elder, big or senior woman, adult female.

yikurri   Variant: yukurri. numeral. four, fourth. Syn: yatapinti, yatawulungurri. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Number and quantity.

yikurti   See main entry: yinkurti. masculine noun. older man, elder, big or senior man, adult male.

yikwanari   Variant: yikonari. predicative. hot, warm. See: yikwani. Category: Physical qualities. Category: Physical qualities.

yikwanari -akirayi   Usage: Modern Tiwi. get angry or cranky (with someone). Morph: yikawanri ’hot’ + verb with root:‑akirayi ’give’. See: -akiriwurlingigi; -ikirimitiyarri; -ukirimirli; jirti; jurrimumi jiyimi... yiminga; jurrumimanyimi yiminga -kipiyawumi; -kurupwarri; mirliga; mwamawamini; pitipita jirti; pwalapi; yikwanari. Wuta warntirrana yikwanari pirri-p-akirayi awarra ngini mitaya yimi nginiwutawa yinkiti. They were really angry with the man who stole their food. Note: Picture from gallery of Picture It! software Category: Talking or thinking.

yikwani   masculine noun. fire, firewood. See: wantanga; wantangini; yintirriga; warrukwa; karampura. Note: Photo from Danilo Rizzuti - www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=851 and picture from AuSIL archives Category: Food and cooking. Category: Food and cooking.

yikwani -majangiraga   speak strongly to someone. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix Morph: yikwani 'fire' + verb with ma‑’with’ + root:‑angiraga 'speak'. Lit: speak with fire. See: -kipiyawumi; -wayakilingamugi; ngirramini; jira. Ngirringani, ngawa awarra ngimp-itimarti ngini yikwani nyimpu-ngupu - majangiraga pili ngawa jajiruwi. Our Father we want you to speak strongly to us because we are bad. Category: Talking or thinking.

yikwanikimi   masculine noun. firestick. Morph: yikwani 'fire' +‑kimi 'for purpose of'. See: muluwanya; yirrikirlipuga. Ninkiyi naki yinjara patinga angi nyirra yikwani-kimi. Then these two sticks are used to make fire. Note: Picture by SIL artist, Wilf Stephan Category: Tools or utensils.

yikwaninga   feminine noun. alcoholic spirits, such as rum. See: yingwatinga; mirripaka; winga; pwajininga. Category: Food and cooking, Traditional food.

yila   noun. guts, innards. Syn: alingiji. See: yimata; wiyika; matukwamini; -ajumwanji-. Miraka ngamp-irt-awurrini, awinyirra jarrikarlani. Ninkiyi, ngamp-ungwag-anyimi yila. We cut the throat of the turtle. then we pull out all the innards. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Body parts and products, Food and cooking, Traditional food.

yilaniga   Variant: fe Þ Modern_Tiwi: yilaninga. masculine noun. non-final funeral dance. Syn: yirrapumuni. Category: Traditional religion, Ceremonies. Category: Traditional religion, Ceremonies.

yilaniga -akitiringa or -amirnangili   perform the yilaniga ceremony. Morph: yilaniga + verb with root:‑akitiringa ’throw’ or‑amirnangili ’play’. Syn: yirrapumuni -akitiringa. Ngarra Kantilla yilaniga yi-p-akitiringa. Kantila performed the yilaniga. Yilaniga pi-rru-wuji-rr-amirnangil-ani They kept performing the yilaniga ceremony.

yilanja   noun. throat. Syn: miraka. Category: Body parts and products.

yilanjinga   See main entry: yilonjinga. noun. red (ochre).

yilanjini   masculine noun. open necklace. It is made from bush string with a beeswax ball embedded with tapijapunga seeds at each end;. It is worn at initiation ceremony and by first man to participate in the kurlama ceremony. See: marinkwani; tokwayinga; pukupunawu; tuwunama; mantipunga. Pili ngarra yilanjini ngarra apukurayini awarra naki. because of his yilanjini necklace this man is a good hunter. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p61-2 (and photo). Category: Traditional religion, Ceremonial objects.

yilantingipini   masculine noun. long neck (masculine). See: jatimurruwumpininga. Category: Body parts and products, Physical qualities, Describing people or animals.

yilarringa   Usage: Archaic ( old Old Tiwi ). feminine noun. urine. Syn: pwajini, murlamini. Category: Body parts and products.

yilaruwani   See main entry: yilaruwarni. predicative. precious, important.

yilaruwu   locative word. inside, underneath, below; Gram: + kapi or kangi Nyirra ji-p-akuriji yilaruwu kapi yangamini api yu-wunga yingwati. She put her hands inside the hole and got some bush honey. Kurukura yartipili yi-p-amarnipa, pili kiyija parruwarti mura amintiya warangawurti yilaruwu. The seeds came up quickly because there was little soil on top and a lot of rock underneath. Category: Direction or location.

yilaruwunara   locative word. a little bit inside, a little bit underneath, below; with regard to the sun, part way down the sky. Morph: yilaruwu 'inside' +‑nara 'not much'. Karri yilaruwunara ampiyikija awarra wu-ri-mamula jajirrima yimunga. When (the sun) is part way down the sky they call it then 3 o'clock. Category: Adverbs.

yilati   masculine noun. knife. Syn: kuwarrimpi, punkangini. Note: Photo by Suat Eman - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=151 Category: Things people make, Tools or utensils, Introduced items.

yilatumpini   masculine noun. Pelican's bill. Syn: mwarika. Category: Animal parts.

yilima   noun. hair on body, fur of animal, feathers. Syn: yilipuga. See: murrula; kayimwaga; yilimiyarti; kulijima; maripilima; kulupunya; yirruliga; ngilinjira; milipilima. Ngawa nga-p-awumi jirraka api yilima a-ri-kuwirratiga. We cook the wallaby and the fur of the wallaby burns off. Note: Photo (1) by Jennifer Lee and (2) from 'Tiwi Plants and Animals' p102 Category: Body parts and products, Animal parts.

-yilimani   kinship noun. your uncle. Anth: Term of reference (when talking about the person) and term of address (when talking to person) Gram: It always takes a pronominal prefix.Term of address - Modern Tiwi: yilmani. Reciprocal term - Masculine: mwarti. Reciprocal term - Feminine: mwaringa. Reciprocal term - Plural: mwaruwi. As in: ngiyilimani my uncle; nginjilimani. See: -rringani; -naringa; ngintinganinga. Category: Kin terms.

yilimiyalinga   See main entry: yilimiyarlinga. feminine noun. hairy woman or furry female animal.

yilimiyaluwi   See main entry: yilimiyarluwi. plural noun. hairy people.

yilimiyarlinga   Variant: yilimiyalinga. feminine noun. hairy woman or furry female animal.Masculine: yilimiyarti. Plural: yilimiyarluwi. See: yilima; ngilinjira. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yilimiyarluwi   Variant: yilimiyaluwi. plural noun. hairy people or animals.Masculine: yilimiyarti. Feminine: yilimiyarlinga. See: maripilimiyarti; maripilimini; yilima; ngilinjira. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yilimiyarti   Variant: yilimiyati. masculine noun. hairy man or furry male animal, man with hair on chest.Feminine: yilimiyarlinga. Plural: yilimiyarluwi. See: maripilimiyarti; maripilimini; yilima; ngilinjira; milipilima; yilipuga. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yilimiyati   See main entry: yilimiyarti. masculine noun. hairy man or furry male animal, man with hair on chest.

yilimpayanga   Variant: yilimpiyanga. locative word. aside, at the side, away from camp, some way off, outside. Karri purnipurni arima, karri arrayi kiyana, awungarri ngarikurugi wulijinga yilimpayanga. When the water is boiling and they (oysters) are cooked we (take them off the fire) and put the tin to one side. Awarra nuwatuwu yilimpayanga nyirranganimiringarrapa pili nuwa arnuka nginingupurrayamurrumi. You sit to the side because you don't work for us. Category: Direction or location. Category: Direction or location.

yilimpayanga -mi   go aside (away from people). Api yilimpayanga pirimi. So they went aside (away from people). Yilimpayanga ampi-rra-ki-mi taringa. May snakes stay away from the camp at night.

yilinga   feminine noun. Carpet snake. Syn: jumpiyuka. See: yilingini; munguwaka. Note: Picture (1) from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and (2) by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Snakes.

yilingini   masculine noun. small Carpet snake. See: yilinga; munguwaka; jumpiyuka. Category: Snakes.

yilingirrini   feminine noun. swordfish. Category: Sea or mangrove or river life, Fish.

yilinjira   See main entry: ngilinjira. noun. hair on arms (& rest of body).

yilipiga   See main entry: yilipuga. noun. body hair, feathers.

yilipuga   Variant: yilipiga. noun. body hair, feathers. Syn: yilima. See: murrula; kayimwaga; yilimiyarti; kulijima; maripilima; kulupunya; yirruliga. Awarra ngini ngatawa yilipuga yi-p-apurti kuriyuwu, pili awuta mamankuwi pirri-p-akurluwunyi ngarra api ngarra yu-wurtimarti ngini kalikali yi-ma-ta-makirringimi. His body hairs stood up because those spirits could see him, so he wanted to run away in fear. [MCS Book 193 p18] Note: Photo (1)by Jennifer Lee and (2) from 'Tiwi Plants and Animals' p102 Category: Body parts and products, Animal parts. Category: Body parts and products, Animal parts.

jirti yilipuga -wuni   be anxious, worry. Morph: jirti ’bad’ + yilipuga ’hair’ + verb with root:‑wuni ’have’.

yilipugi   free form verb. promise girl to man for wife. See: liyapugi. Ngarra yilipugi yi - ma. He promised her to him. Ngarra ngiya-rringani yilapugi yimi ngiya awinyirra ngarra-mwaringa. My father promised me to his niece. Category: Kinship, Social behaviour.

yiliringuwana   Variant: liringuwana; yilirunguwana. masculine noun. tooth, teeth, barb (of spear). Syn: yinkana. See: -mirnti-. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and photo by Jennifer Lee Category: Body parts and products, Weapons (including for hunting).

yilirunguwana   See main entry: yiliringuwana. masculine noun. tooth, teeth, barb (of spear).

yiliruwani   See main entry: yiliruwarni. masculine noun. spoilt or pampered man, precious, special, important.

yiliruwantinga   See main entry: yiliruwarntinga. feminine noun. spoilt or pampered woman, special, important female.

yiliruwarni   Variant: yiliruwani; liruwarni. masculine noun. spoilt or pampered man, precious, special, important.Feminine: yiliruwarntinga. See: -arlikiri, -piyorugi, -wiliyawarntiyarri, -ajiruwarntigi, -orlipirri, -kiri; arruwulupini. Wuta awarra pi-ti-pu-wa-rimpura ngini "ngintuwu naki ampi-nga-njirriki-kirimi ngini ngangi nga-wunjirriki-ngi-mangapa api awinyirra nyirra a-mpu-nga-rra-kirimi ngini arnuka karrikuwani yiliruwani nga-ku-mamul-ajirri pili nyirra ampu-nga-kirimi anginaki ngangi nga-wuji-ki-mangapa." They left that message behind, (saying) "Listen, what we drink at night makes us in such a way that none of us regard each other as special." Category: Non-physical qualities, Describing people or animals, People, Human status.

yiliruwarntinga   Variant: yiliruwantinga. feminine noun. spoilt, pampered, special, or important female.Masculine: yiliruwarni. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals, People, Human status.

yilituwi   plural noun. Wild Orange clan. Category: Clan groups.

yiliyapuga   Usage: Old Tiwi. masculine noun. promised husband. See: yilipugi; liyapugi. Category: People, Human status.

yiloga   Variant: Modern Tiwi Þ yilowa. noun masculine. 1 • bladder.

2 • ball, football. Syn: purrupuli. See: tawuka; wurama. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Body parts and products, Introduced items.

yiloka   See main entry: yilokwa. feminine noun. flower.

yilokwa   Variant: yiloka. feminine noun. flower. Syn: wurrinjinga. Note: Photo by Linda Ross Category: Plants, Plant parts.

yilokwari   temporal word. season or time when trees or plants are beginning to bloom, occurs at different times of year for different plants. Morph: yilokwa 'flower' +‑ari ’time of’.. Syn: wurrinjingari. Read: 'Tiwi Plants and Animals' p7. Category: Time, Weather, Seasons.

yilonjinga   Variant: yilanjinga; yolanjinga. noun. red (ochre). Syn: yarini, yaringa, jalonjinga. See: nimangirrawu; arikijiya; turtiyangini; kirijipuni; kirimirrini; arrikirningini; arrikirninga. Category: Land or ground, Physical qualities, Colour.

yilora   noun / locative word. low area beside the water below cliff. See: yartila; yakuluwuni; kuluwuni; murrakupupuni; yartijirti; yartipuranji; yartupwarri; yartikunga; yawuni yintula. Category: Land or ground.

yiloti   1 • adverb. forever, final. Syn: arrurlupuni. Ngiya waya ngu-minji-mwar-ami yiloti. I am going to leave you forever now. Category: Time.

2 • noun. final funeral dance. Syn: arrurlupuni. Waya wuta yiloti wi-minang-ami. They are beginning to prepare to perform the final funeral dance. Category: Traditional religion, Ceremonies.

yilowa   See main entry: yiloga. Noun masculine. 1 • bladder.

2 • ball, football.

yilumpwarni   masculine noun. tide. Syn: arlumpwarni, mangulumpwarni, jaliwuni. See: yirripuwata; wapi; punyipungimi; yirringarawini; yirrinkirani; yawaja. yilumpwarni kuriyuwu apajimanguwu tide reaches high up (beach). Category: Water, Sea.

yilumuwuni   masculine noun. dirt. Syn: kiluwarti, parruwarti. See: parrupawurli. Category: Land or ground.

yiluti   noun. soup. Syn: jupijupi. See: arlaga; yartupwarri; jikiringini. Category: Food and cooking.

yimaka   See main entry: yimanka. feminine noun. shadow, spirit, film, picture, photo.

yimanka   Variant: yimaka. feminine noun. shadow, spirit, film, picture, photo. Gram: This can be used to refer to the 'Holy Spirit' (fv:ngawa-rringani ngarra yimanka 'our father's spirit' but is not used for a person's spirit (see yiminga) or to the spirit of a dead person. Syn: wakurtapa, yirrungwarra. See: karla; mapurtiti; warlamankini; nyingani; payamarnuwa; mankini; marrala; puliwuni; putiputini; marakati yamparriparri; yamurrutuwu. Note: Photo by Jennifer Lee and Picture by Judy Knowles, SIL artist Category: Christian religion, Art, Introduced items.

yimanyini   masculine noun. new fashion. Tani naki yimanyini wujirringiwantungwayajirri arramukuwapulimayi. But in this new fashion, just whoever (wants to) butts in on each other in dancing.

yimapini   See main entry: yimwapini. masculine noun. lecher, promiscuous, lustful or sex-mad man.

yimapunga   See main entry: yimwapunga. feminine noun. promiscuous, lustful or sex-mad woman.

yimapuwi   See main entry: yimwapuwi. plural noun. lechers, promiscuous, lustful or sex-mad people.

yimata   noun. intestines, guts, sausage, hose on motorboat engine. See: alingiji; yila; wiyika; matukwamini; -ajumwanji-. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Body parts and products, Food and cooking, Traditional food, Introduced food, Things people make. Category: Body parts and products, Food and cooking, Traditional food, Introduced food, Things people make.

yimatakirriyini   small intestines.

yimatakirriyini   noun. small intestines. Morph: yimata 'guts' +‑kirriyini. Ques: I have found no example or other use of -kirriyini Category: Body parts and products.

yimatimurri   masculine noun. short male. Ques: These forms are probably just verb forms with the root as -matimurri, but I have found no other examples with this root.Feminine: jiyimatimurri. Plural: pirimatimurri. See: yimatimurringini; karuwuni. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yimatimurringini   masculine noun. pygmy sized, dwarf. about the size of nyingawi, payamarnuwa.Feminine: yimatimurringika. Plural: yimatimurringipi. See: yimatimurri. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yimi   intransitive verb. he did, he said. Morph: yi‑'he (PAST)’ +‑mi 'do, say, be'. Gram: It is used as an auxiliary verb with most free form verbs, in the quote formula of direct speech and in a few expressions where is seems to mean 'he was'. See: jiyimi; pirimi. Karri pu-ru-ku-riyi tangarima awuta arikutumurnuwi, api ngarra ngawa-yuwuni yi-ki-y-akilinga kapi jupunyini, api awungarruwu piraya yimi kapi ngarra-rringani ngini kuriyuwu. When the people had gone home, our older brother climbed the hill and there prayed to his Father who is above. Ninkiyi, ngawa-yuwuni, yuwuntiyarra awuta kunukurluwi, yimi ngini, "Awarra warntirrana yipangiraga ngawa-rringani," yimi ngawa-yuwuni. Then our older brother spoke to the elders, saying, "Our Father spoke the truth," said our older brother. Api pirimi ngini, "Maka awarra yimi ngawa-yuwuni?" So they said, "Where is our older brother?"

yimiliyuwila   plural noun. N.W. Melville Is. group. Category: Regional groups.

yiminga1   Variant: yimunga. feminine noun. spirit, life, breath, pulse. Syn: pukwiyi. Category: Body parts and products, Sickness or injury and healing, Christian religion. Category: Body parts and products, Sickness or injury and healing, Christian religion. Category: Body parts and products, Sickness or injury and healing, Christian religion. Category: Body parts and products, Sickness or injury and healing, Christian religion. Category: Body parts and products, Sickness or injury and healing, Christian religion. Category: Body parts and products, Sickness or injury and healing, Christian religion.

yiminga -angirri   breathe. Morph: yiminga ’breath’ + verb with root:‑angirri ’send’. Lit: send one's breath. Syn: wunijaka -angirri. See: jiringa yiminga; pumpuni yiminga. Category: Body functions or actions.

jiringa yiminga -angirri   be breathless or short of breath, have 'short wind', have laboured breathing. Morph: jiringa 'bad' + yiminga 'breath' +‑angirri 'send'. Lit: send one's bad breath. See: jatiwini. Ant: pumpuni yiminga -angirri. Waya ningani ngarra puruwunjini api kiyi ngarra yimpaja jiringa yiminga ji-p - angirri. These days he is really sick and so he is always short of breath. Category: Sickness or injury and healing, Body functions or actions.

pumpuni yiminga -angirri   breathe easily. Morph: pumpuni 'good' + yiminga 'breath' + verb with root:‑angirri 'send'. Lit: send good breath. Ant: jiringa yiminga -angirri. Ngamparrimani mapurtiti awunuwuja. Yita wanga jarrangini. Api waya pumpuni yiminga ngintip - angirri. I thought a ghost was coming but it was only a buffalo. So I breathed easily. Category: Body functions or actions.

kuta maka (possessive pronoun) yiminga jiyimi   be frightened. Morph: kuta 'maybe' + maka 'where?' + [pronoun] yiminga 'spirit' + jiyimi 'she did/went'. Lit: not know where one's spirit went. Ngiya ngirri-p-akuluwunyi taringa kangi jarrumwani api kuta maka jiyimi angilawa yiminga. I saw a snake on the path so I was frightened. Category: Describing people or animals, Talking or thinking.

jurrimumi [possessive pronoun] yiminga -mi   Usage: Modern Tiwi. get angry. Gram: with ‘she’ as subject Morph: jurrimumi 'light' + verb with root:‑mi 'do' + [possessive pronoun] yiminga 'spirit'. Lit: one’s spirit lights up. See: -akiriwurlingigi; -ikirimitiyarri; -ukirimirli; jirti; jurrimumi; jurrimumanyimi yiminga; -kipiyawumi -kurupwarri; mirliga; mwamawamini; pitipita jirti; pwalapi; yikwanari. Category: Describing people or animals, Talking or thinking, Feeling.

yiminga2   totem group, skin group; totem group, skin group. This is matrilineal, that is one's skin group is the same as one's mother's skin group. Syn: pukwiyi. See: yirruma. Category: Clan groups.

yiminga3   Variant: yimunga. feminine noun. sun, hour or time of day. Syn: pukwiyi. See: warnarringa. Old Tiwi: Awunganari yiminga?; Modern Tiwi: Kamini yiminga? What is the time? Category: Sky, Time. Category: Sky, Time. Category: Sky, Time. Category: Sky, Time.

yiminga [number] -muwu   time of day,... o'clock. Morph: yiminga 'sun' + [nampa] + verb with root:‑muwu 'sit'. Karri yimunga punginingita ampiri-ki-muwu. when it is five o'clock/at 5 o'clock. Syn: yiminga ampinipapurti (see -apurti). Category: Time.

yiminga yimpanga   sun in sky still. Lit: the sun is alive'. Karri yiminga yimpanga ngiya ngu-wuja japuja. When sun is still above the horizon I'll go home. Category: Sky, Time.

kapi yiminga ampi-ni-p-apurti   east. Lit: where the sun comes up. Syn: kapi pukwiyi ampinipapurti. Note: Photo by Joy Naden

yiminga4   gall bladder.

yiminga5   craving for, thirst for, thirsty for. See: arntingi; pujuki; murnuka. Waya ngu-wuji-rr-apirraya pili ngiyatuwu yiminga ngini ngu-wunu-ri-mangapa kukuni. Now I will go down because I am thirsty for water. Ngiya yiminga yuwurli. I have a craving for mangrove worms. Category: Body functions or actions.

yimingawama   Variant: yimunguwama; yimungawama. feminine noun. big breath. Category: Body parts and products. Category: Body parts and products.

yimingawama -angirri   take a big breath, breathe deeply, breathe hard, sigh deeply. Morph: yiminga 'breath' +‑awama 'feminine INTENSIFIER’ + verb with root:‑angirri ’send'. Syn: mwamawama -angirri. Ngarra warntirrana kalikali yimi api yiminguwama ji-p-angirri. He ran really hard and then took big breaths. Yimingawama jiyi-makirri-y-angirri. He sighed from fright. Ngarra arnuka yimingawama a-t-angirri. he doesn't breathe hard. Category: Body functions or actions.

yimingipapurajuwi   predicative. people with good ears or who hear well. Morph: yi‑'he(PAST)' +‑mingi‑'eardrum' + papurajuwi 'good (plural)'.Masculine: yipungintupuranji. Feminine: jipungintupuranji. See: kalajarrini. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yimirama   See main entry: mirama. feminine noun. female orphan, female bereaved of parents.

yimirrikaruwunga   Variant: mirrikaruwunga. feminine noun. female with short hair. Morph: (yi)mirri‑'hair' + karuwunga 'short (feminine)'.Masculine: yimirrikaruwuni. See: mirrimatawatinga; mirripuranji; yimirrituniwunga. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yimirrikaruwuni   Variant: mirrikaruwuni. masculine noun. male with short hair. Morph: (yi)mirri‑'hair' + karuwuni 'short (masculine)'.Feminine: yimirrikaruwunga. See: mirrimatawatila; mirripuranji; yimirrituniwuni. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yimirrituniwunga   Variant: yimirriturniwunga. feminine noun. woman with black hair. Morph: (yi)mirri‑'hair' + tuniwunga 'black (feminine)'.Masculine: yimirrituniwuni. See: mirrimatawatila; mirripuranji; yimirrikaruwunga; tuniwunga. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yimirrituniwuni   Variant: yimirriturniwuni. masculine noun. man with black hair. Morph: (yi)mirri‑'hair' + tiniwini 'black (masculine)’.Feminine: yimirrituniwunga. See: mirrimatawatila; mirripuranji; yimirrikaruwuni; tuniwuni. Category: Physical qualities.

yimirriturniwunga   See main entry: yimirrituniwunga. feminine noun. woman with black hair.

yimirriturniwuni   See main entry: yimirrituniwuni. masculine noun. man with black hair.

yimitarla   Variant: mitarla; fe Þ Modern_Tiwi: mitala. noun. tongue. Syn: karaliki. See: -apati-. Category: Body parts and products.

yimiyuwu   From: English. noun. Emu. Category: Birds.

yimpaja   adverb. often, always, every day, regularly. Syn: alawayi. See: rajru. Parlingarri Nguyuwula yimpaja purruwuriyani kularlaga yikiti kapi warta. Long ago people of Nguiu always used to hunt for food in the bush. Category: Adverbs.

yimpanga   1 • feminine noun. living, well or healthy female.Masculine: yimpangini. Plural: papangipi, yimpanguwi. See: pumpuka; puranji. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

2 • predicative. alive, well or healthy, with people and animals; new, unused or intact ,with things. See: awirankini. Category: Describing people or animals, Being. Category: Describing people or animals, Being. Category: Describing people or animals, Being. Category: Describing people or animals, Being.

yimpanga -ma   get better, survive, be saved, escape death. Morph: yimpanga 'well' fe: verb with root:‑ma 'become'.Plural: papangipi -ma. Ngiya ngintuwangirrikupuri jupwajirringa kiyi kaparli ngirikirimi api yimpanga jiyi - ma. I tried to shoot the wallaby but I missed and she survived.

yimpanga -akupawurli   Gram: + DIRECTION prefix or suffix come back to life. Morph: yimpanga 'alive' + verb with root:‑akupawurli ‘go back’ + ( direction prefix or suffix ).

yiminga yimpanga   sun in sky still. Lit: the sun is alive. karri yiminga yimpanga when sun is still above the horizon (I go home).

yimpangini   masculine adjective. living, well, healthy male, still in use (inanimate thing).Feminine: yimpanga. Plural: papangipi, yimpanguwi. See: pumpuni; puranji. Ngiya ngwiyi awinyirra namuli ngimp-ajapurni pili nginja ngwiyi nyiti-nu-wuji-rr-ajingala. Ngamparrimani yimpangini a-wuji-ngi-maji-ngi-mangu-rr-upurunga. I'll turn the cup over otherwise you'll keep coming back. Maybe you'll think it is standing there still in use with some water (or tea?) in it. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Being.

yimpanguwi   plural adjective. alive, well, healthy people.Masculine: yimpangini. Feminine: yimpanga. Syn: papangipi. See: pumpuwi; papuranjuwi. Awuta kapi kuwa wurimi kangi ngawa-rringani wuta wiyi wuni-p-amarnipa, tuwanga yimpanguwi. Those who obey Our Father will rise from the dead, alive again. Category: Describing people or animals, Physical qualities, Sickness or injury and healing.

yimpara   feminine noun. 1 • thin type of bush honey, sugarbag. Syn: ngartankula, yuwurama. See: yingwati; jamulanjini; tawurati; payawankula; jalingini; jipiyinkimi; yinjuparrura; yoyinkimi; kitirrala purtukwi; mangirripangunya; mawungunya. Ques: yingwati is the general term and it is the one most people know and use. There are several other terms for various types of 'bush honey' or 'sugarbag'. I have not personally verified the meanings given for each word. Category: Food and cooking, Traditional food.

2 • Native bee, which mainly builds hives in trees but also makes ground nests. The honey these bees make is different from the honey that the mawunga bee makes. the eggs and pollen are yellow. Trigona spp. Syn: talingini. Read: 'Tiwi Plants and animals' p131.. See: mawunga; yayingumi; murliga; wumpwani.

yimparla   See main entry: yimpwarla. noun. fat, fatty tissue on meat.

yimparlinya   feminine noun. woman, female.Plural: yimparlinyuwi. Syn: tinga, arikutumurninga. See: jarrikarlaninga; mamirnikiwi; arikutumirrinjayinga; murrukupwara. Category: People, Human stages.

yimparlinyapa   masculine noun. father of baby girl. See: panapurtiyi; awirriyapa; wurarrini. Category: People, Human status.

yimparlinyuwi   plural noun. women, females.Singular: yimparlinya. Syn: mamirnikuwi. See: tiwi; arikutumurnuwi. Category: People, Human stages.

yimpayinga   masculine adjective. listless female, with no energy.Masculine: yimpayini. Plural: yimpayuwi. See: jipurrawujirri; karrikamini yinkirra. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Sickness or injury and healing.

yimpayini   masculine adjective. listless male, with no energy.Feminine: yimpayinga. Plural: yimpayuwi. See: jipurrawujirri; karrikamini yinkirra; -awurtirriti. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Sickness or injury and healing.

yimpayuwi   plural adjective. listless people, with no energy.Masculine: yimpayini. Feminine: yimpayinga. See: jipurrawujirri; karrikamini yinkirra. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Sickness or injury and healing.

yimpirata   noun. shoulder. Syn: ngimpala, takurta. See: ngirntaya; ngirntimukwanga -pirrata-. Note: Photo from Jennifer Lee Category: Body parts and products.

yimpirnika   feminine noun. Wedge-tailed Eagle. with black plumage. Ques: Osborne has this as 'Square-tailed Kite'; another source gave it as like a jongijongini 'Egret' but smaller (maybe 'Blue Reef Heron' - Egretta sacra), see wulipankini. Syn: yirrimiruwu, kutulakini. See: jankinanki; ngirrikati; jiringini; murtati; turtijuka; pirlipirlingini; paparanyini. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p102 Category: Birds, Birds of prey.

yimpirnukwa   feminine noun. baby turtle. Syn: kitirini. See: arlata; jarrikarlani; jarrikarlaninga; karntumwaka; kitipuruwajuwu; kitirika; kujupurruwatuwu kutungaruwu; kwakijingirri; manimpiri; majirti; marrakani; mirningatinga; yirruwamini. Category: Sea or mangrove or river life, Reptiles, Turtles.

yimpitarruraga   Usage: Archaic ( old Old Tiwi ). noun. shin; lower leg. Syn: nguwana. See: pitipwaja; yirrikarla; yinkala; rapugi; -wampiti-; -wankili-. Category: Body parts and products.

yimpuja   See main entry: yimpunja. feminine noun. ceremonial false beard.

yimpula   noun. knee. See: marakaja; wurruwa; jukwarringa; -pula-. Note: Photo by Marie Godfrey Category: Body parts and products. Category: Body parts and products.

yimpula -ingilima   kneel. Ngarra yimpula ji-mi-rr-ingilima kapi awuta yuwurrara. He knelt down to those two. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Moving.

yimpulini   See main entry: pulini. noun. blood.

yimpunga1   Variant: yipunga; yumpunga; yupunga. kinship noun. older sister, older female cousin (father's brother's daughter or mother's sister's daughter). Anth: Term of address (when talking to the person) and term of reference (when talking about the person).Plural: yuwupi. Reciprocal term - Masculine: yuwani. Reciprocal term - Feminine: yipwaka. See: yuwuni. Category: Kin terms.

yimpunga2   noun / locative word. end (of line, cliff, corridor etc). See: ampiliminamparri. Tuwariyi kapi yimpunga! Go to the end! Ngini yimpunga kiliwaga ngarra yintanga Payijoni. The creek at the end was called Pishon. Category: Direction or location.

yimpunja   Variant: yimpuja; puja. feminine noun. ceremonial false beard. made from feathers of the Black or White Cockatoo and attached to bush string using bees wax. Syn: yintiyintinga. See: kumuti; paluti. Note: Old photo from Tiwi Land Council archives Category: Traditional religion, Ceremonial objects.

yimpurraja   See main entry: pirraja. noun. rice. Category: Food and cooking, Traditional food.

yimpurrora   Variant: yipurrora. masculine noun. base or lower part of tree, stump, buttocks, bottom. Syn: kirruwa. Awinyirra payankula kularlaga nga-ri-mi ninkiyi, ngampi-nyayi kangi yimpurrora purinjirringa. We hunt around for bush honey and then we find it at the bottom of the tree. Category: Plants, Plant parts, Body parts and products.

yimpwaka   Variant: yipwaka; yupwaka. feminine noun. younger sister; younger female cousin (father's brother's daughter or mother's sister's daughter). Anth: Term of address (when talking to the person) Gram: For Term of reference (when talking about the person) final vowel of pronoun drops off, as in ngiyupwaka 'my younger sister', nginjupwaka 'your younger sister'Masculine: yuwani. Plural: -ngilipi. Reciprocal term - Masculine: yuwuni. Reciprocal term - Feminine: yimpunga. Reciprocal term – Plural - Old Tiwi: -yuwupi. Reciprocal term – Plural - Modern Tiwi: -yipi. Category: Kin terms.

yimpwala   See main entry: yimpwarla. noun. fat, fatty tissue on meat.

yimpwaringa   Variant: yipwaringa. noun. side (of body), short side of box. See: kulawunjigi. Awarra yirrikipayi ngarra putupwarra yi-pirni kangi ngarra yimpwaringa awarra kirijini. ninkiyi yi-p-alangarti kapi juwurtinara. The crocodile hit the little boy in the side with his tail and he fell into deepish water. Category: Body parts and products.

yimpwarla   Variant: yimparla; yimpwala. noun. fat, fatty tissue on meat. Syn: tangara. See: yirrimanga; pingipirni. Category: Body parts and products, Food and cooking, Traditional food.

yimuna   noun. beetle. Syn: murnani. Note: Photo by Joy Naden Category: Insects and spiders.

yimunga1   Variant: yimwunga. noun. cheek. Syn: mujini, milingirruwa. Category: Body parts and products.

yimunga2   Gardenia. Gardenia megasperma. Note: Photo from 'Tiwi Plants and Animals' p55 Category: Plants.

yimunga3   See main entry: yiminga. feminine noun. spirit, pulse.

yimungawama   See main entry: yimingawama. feminine noun. big breath.

yimunguwama   See main entry: yimingawama. noun. big breath.

yimurama   See main entry: mirama. feminine noun. female orphan, female bereaved of parents.

yimuwala   noun. clitoris. Syn: yirrapata. Category: Body parts and products.

yimwalini   See main entry: yimwarlini. masculine noun. large basket of Stringybark.

yimwapini   Variant: yimapini. masculine noun. lecher, promiscuous, lustful or sex-mad man.Feminine: yimwapunga. Plural: yimwapuwi. Syn: kitakijini. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.

yimwapunga   Variant: yimapunga. feminine noun. promiscuous, lustful or sex-mad woman.Masculine: yimwapini. Plural: yimwapuwi. Syn: arlitiwiyi. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.

yimwapuwi   Variant: yimapuwi. plural noun. lechers, promiscuous, lustful or sex-mad people.Masculine: yimwapini;. Feminine: yimwapunga. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.

yimwara   noun. vagina. Syn: ngotiniyi, punkwati. See: -mirri-. Category: Body parts and products.

yimwarlini   Variant: yimwalini. masculine noun. large basket of Stringybark (jukwartirringa). for putting on grave post. Syn: tunga, wangatunga, yangali. See: tungwari; wangatuni; turlini; yirrupula; wulirrika; pajikiti; palaji; purrupurruka; yirrupuringa. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Things people make, Baskets and bags, Traditional religion, Ceremonial objects.

yinakuni   See main entry: yirnukuni. temporal word. long time.

yinapi   Usage: New Tiwi. From: English. quantifier. enough. waya yinapi enough! Category: Adverbs.

yingaji   See main entry: nginingaji. 1 • preposition. like or similar to.

2 • conjunction. in case (something happens).

yingampa   See main entry: yingwampa. pronoun. some, others, the rest, next.

yingampini   Variant: yingwampini. adverb. now, sometimes, occasionally. See: jarra; yatati. Pakinya kularlaga ngamirrima awinyirra parntirringa, kiyi ngampunyayi awinyirra parntirringa, nyirra ampirimuwu kangi warangiyanga yingampini kapi warta. First we look for the parntirringa bush, then we find it in a rocky place or sometimes in bushland. Category: Adverbs.

yingarla   feminine noun. young Cycad or Xamia Palm. Cycas species. See: ngilinya; takupula; yijonga; mantakalinya; maripurimika; murrintika; kwaka; minta; yingarla -mwarrinjingi-; -kipartungi-; -wanti-; majornti-. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p41 Category: Plants, Palms.

yingarti   quantifier/adverb. lots, plenty, much, too much. Old Tiwi: used of non-countable substances, Modern Tiwi: often used for countable items, even people and animals. See: tayikuwani; tayikuwanga; tayikuwapi; wulamparni. Karri ngawa ngawapa jora api yingarti jingimuga ngapamurtigi api nginutuwunyawu. When we eat jora Palm we get a lot of fibre (in our mouths) so we spit it out. Category: Number and quantity. Category: Number and quantity.

waya yingarti   enough! Lit: now lots.

yingompa   See main entry: yingwampa. pronoun. some, others, the rest, next.

yingoti   See main entry: yingwati. masculine noun. bush honey, sugarbag.

yinguka   See main entry: yungunkwa. feminine noun. sky.

yingumpula   Variant: yungumpula; fe Þ Modern_Tiwi: yuwumpula. plural noun. angels.Singular: yingumpunila. Syn: ayinjuluwi. Category: Christian religion.

yingumpunila   masculine noun. angel.Plural - Old Tiwi :: yingumpula. Plural - Modern Tiwi :: yuwumpula. Syn: ayinjuli. Kiyi nginaki jiyimi awinyirra Elizabeth, "Ngawa-rringani wiyi warntirrana a-p-amangi nginja pili nginja kuwa jiyimi awarra ngirramini ngini ngawa-rringani ngini-ngatawa yingumpunila yi-p=angiraga kanginjila," jiyimi kangi awinyirra Mary. Then Elizabeth said this to Mary, "Our Father will look after you properly because you believed the words that the angel said to you." [Modern Tiwi Gospel Book - Luke 1:45] Note: Picture from AuSIL archives Category: Christian religion.

yingunka   See main entry: yungunkwa. feminine noun. sky.

yinguwana   See main entry: nguwana. noun. lower leg, shin.

yingwampa   Variant: yingampa; yingompa. pronoun. some, others, the rest, next. as in 'next ones';Masculine: yoni, Modern Tiwi: nyoni;. Feminine: (yi)nyonga. Gram: In old Tiwi yingwampa was used with human nouns versus yingampa which was used with non-human nouns but now both forms are used interchangeably. See: arramukuwapi; amukuwapi. Category: Number and quantity.

yingwampini   See main entry: yingampini.

yingwati   Variant: yingoti. masculine noun. bush honey, sugarbag. Syn: jamulanjini, tawurati. See: jalingini, jipiyinkimi, kitirrala, mawungunya, ngartankula, payawankula, yinjuparrura, yoyinkimi yuwurama; -ajumangilipi-. Ques: yingwati is the general term and it is the one most people know and use. There are several other terms for various types of 'bush honey' or 'sugarbag'. I have not personally verified the meanings given for each word. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Food and cooking, Traditional food.

yingwatinga   feminine noun. wine. See: yikwaninga; mirripaka; winga; pwajininga. Category: Food and cooking, Introduced food.

yinja   noun. new shoots. only of pitarika 'wallaby grass'. See: yintarini; yintara; yawurrapiyini. Category: Plants, Plant parts.

yinjakijini   See main entry: jakijini. masculine noun. injection.

yinjaninga   feminine noun. quiet, placid woman (or female animal).Masculine: yirrani. Plural: yirranuwi. See: arntukwa; pwankinga; makirringika; jikuruwulinyika. Ant: arika. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yinjara   numeral. two.Feminine non-human; masculine non-human: yirrara. human: yuwurrara, Modern Tiwi: yirrara. Old Tiwi: Ngarra yuwunga ngininagtawa numwariyaka amintiya yinjara arlukwa. He got his spear and two fighting sticks. Category: Number and quantity.

yinjimayi   See main entry: jimayi. masculine noun. dugong.

yinjimayuwi   Variant: jimayuwi. plural noun. dugongs. See: marntuwunyini; jimayi; wurangaruwu. Category: Animals, Sickness or injury and healing.

yinjinga   feminine noun. vein. See: tuwayini. Category: Body parts and products.

yinjini   From: English. noun. engine. Makirrana ji-pa-minti-rr-angirriga awinyirra yinjini. Rev up the engine! Lit: Make the engine go strong!. Category: Things people make, Introduced items.

yinjoni   masculine noun. string. Syn: marlupurrini, arlipurrini, mantilumwani. See: arlipurrunga; tuwayini; tinimurrula. Note: Photo from Andorus’ photostream Category: Introduced items.

yinjula   Variant: yunjula. feminine noun. old woman.Masculine: yirrula. Plural: yinjuluwi. Syn: wulikimaka, wulimaka, tipatirringimawu. See: parlika; piluwarlinga; pirrumaringa; yinkurlinga. Category: People, Human stages.

yinjulota   Usage: Archaic ( old Old Tiwi ). feminine noun. meat. Syn: purnikapa, tawuniyampa. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Food and cooking, Traditional food.

yinjuluwi   plural noun. old women.Singular: yinjula. Syn: wulikimawi, wulimawi. Category: People, Human stages.

yinjuparrura   Variant: jupurrara; jipurrara. masculine noun. thick bush honey, sugarbag. Syn: jalingini, purtukwi, yoyinkimi. See: yingwati; tawurati; jamulanjini; yimpara; payawankula; jipiyinkimi; mawungunya; ngartankula; yuwurama kitirrala. Ques: yingwati is the general term and it is the one most people know and use. There are several other terms for various types of 'bush honey' or 'sugarbag'. I have not personally verified the meanings given for each word. Category: Food and cooking, Traditional food.

yinkaka   feminine noun. Sulphur-crested Cockatoo. Cacatua galerita.. Syn: yikiyikini, pipingilirri, pimirntiki. See: ngaringa. Note: Photo from Sheba Also’s photostream Category: Birds.

yinkala   feminine noun. thigh, upper leg. Syn: pokiriparri, kiripayuwa. See: yirrikarla; yirranikara; nguwana; rapugi; yimpitarruraga; -wankili-; -wampiti-. Category: Body parts and products.

yinkalama   Variant: fe Þ Old_Tiwi: yinkalawama. feminine noun. woman with fat leg.Masculine: yinkala(wa)mini. Morph: yinkala 'leg' +‑a(wa)ma ‘INTENSIFIER (feminine)’.. See: yinkala. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yinkalamini   Variant: fe Þ Old_Tiwi: yinkalawamini. masculine noun. man with fat leg.Feminine: yinkala(wa)ma. Morph: yinkala 'leg' +‑a(wa)mini ‘INTENSIFIER (masculine)’. See: yinkala. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yinkalawama   See main entry: yinkalama. feminine noun. woman with fat leg;

yinkalipa   Variant: kalipa. kinship noun. half-sister (same father but different mother). Anth: Term of address (when talking to the person).Masculine: yinkalipini. Plural: kakaralipi. Term of reference - Old Tiwi: ngiyikalipa 'my half-sister'. Term of reference - Modern Tiwi: ngiya-kalipa 'my half-sister'. Term of reference - Old Tiwi: nyirrikalipa 'her half-sister'. Term of reference - Modern Tiwi: nyirra-kalipa 'her half-sister'. See: aminiyati; marrukuluwuma. Category: Kin terms.

yinkalipini   Variant: kalipini; fe Þ Modern_Tiwi: kalapini. kinship noun. half-brother. with same father but different mother. Anth: Term of address (when talking to the person)Feminine: yinkalipa. Plural: kakaralipi. Term of reference - Old Tiwi: ngiyikalipini. Term of reference - Modern Tiwi: ngiya-kalapini 'my half-brother'. See: marrukuluwuni. Category: Kin terms.

yinkana   noun. 1 • tooth, teeth, blade (of knife). Syn: yiliringuwana. See: -mirnti-. Note: Photo (1) by Jennifer Lee and (2) Suat Eman - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=151 Category: Body parts and products. Category: Body parts and products.

yinkana apiti   (still) have teeth. Lit: teeth he stands. Nyirra yinkana apiti She still has her teeth. Note: Photo (1) by Jennifer Lee and (2) Suat Eman - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=151

2 • seed. See: pwaja; kurukura. Category: Plants, Plant parts.

yinkanakimi   masculine noun. dentist. Morph: yinkana 'tooth' +‑kimi ’for purpose of’. Category: People, Human status, Working.

yinkanamila   noun. tractor. Morph: yinkana 'tooth' +‑mila 'foot'. Syn: milampwarama, kintangawama. Category: Introduced items, Transport.

yinkara   See main entry: yikara. masculine noun. hand, claw, including crab claw.

yinkilati   See main entry: yinkirlati. masculine noun. blind male, man who can't see well.

yinkilatinga   See main entry: yinkirlatinga. feminine noun. blind female, female who can't see well.

yinkilatini   See main entry: yinkirlati. masculine noun. blind male, man who can't see well.

yinkilatuwi   See main entry: yinkirlatuwi. plural noun. blind people, people who can't see well.

yinkilipilaga   masculine noun. eyelash(es). Syn: kilipirlaya. Category: Body parts and products.

yinkirlati   Variant: kirlati; yinkirlatini; fe Þ Modern_Tiwi: yinkilati; yinkilatini. masculine noun. blind male, man who can't see well.Feminine: yinkirlatinga. Plural: yinkirlatuwi. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yinkirlatinga   Variant: kirlatinga; fe Þ Modern_Tiwi: yinkilatinga. feminine noun. blind female, female who can't see well.Masculine: yinkirlati. Plural: yinkirlatuwi. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yinkirlatini   See main entry: yinkirlati. masculine noun. blind male, man who can't see well.

yinkirlatuwi   Variant: kirlatuwi; fe Þ Modern_Tiwi: yinkilatuwi. plural noun. blind people, people who can't see well.Masculine: yinkirlati. Feminine: yinkirlatinga. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yinkirlipuranji   Variant: kirlipuranji; kilipuranji. predicative. having good eyes, can see well. See: kirlimurrupuni. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yinkirra   See main entry: karrikamini yinkirra.

yinkirrijirti   See main entry: kirrijirti. predicative. tasting no good or bad.

yinkirringwati   See main entry: kirringwati. predicative. sweet.

yinkirririni   Variant: kirririni. masculine adjective. salty.Feminine: kirririka. See: kwamini. Category: Physical qualities.

yinkirrupuka   noun. horns ( e.g.. of buffalo). See: mingwanga; japurra. Category: Animal parts.

yinkitari   noun. fellow member of one's totemic group. Category: People, Clan groups, Human status.

yinkitayajirri   locative word. close together, near each other; Morph: yinkitayi 'near' +‑ajirri ’each other’. See: -aluwu; -irrnyuwa. Wuta jiparimwiyanyuwa yinkitayajirri. They live close to each other (i.e. their houses are close to each other). Ngajiti yinkitayajirri. Don't (put them) close together. Category: Direction or location.

yinkitayi   Variant: yikitayi. locative word. close, near, beside, almost, nearly. See: kitarrinkitayi; yinkitayinara; ngurrari. Tamuwu yinkitayi kangi purinjirringa! Sit sat near the tree! Yita waya yinkitayi japinamini. It's now almost night. Category: Direction or location, Adverbs, Time. Category: Direction or location, Adverbs, Time.

waya yinkitayi   almost, soon. See: ninganinara; yinkitayi. Category: Time.

yinkitayinara   locative word. not very far, closer. Morph: yinkitayi 'close' +‑nara 'little bit'. Lit: a little bit close. See: -aluwu; -anyuwa; aringampagi. Angatawa Pipinyawarri numwariyaka yuwunyawani karrampiyama, api wutatuwu ngarra-mantawi purruwunyawani yinkitayinara. Pipinyawarri used to throw his spear further than his friends. Lit: Pipinyawarri used to throw his spear far but his friends used to threw (theirs) closer.. Category: Direction or location.

yinkiti   Variant: yikiti. masculine noun. food, belongings.Plural: yinkituwi. Category: Food and cooking, Traditional food.

yinkitiyanga   noun. lots of food. Japuja awurramwanjingimapa kapi yinkitiyanga We should only make camp where there is lots of food. Category: Number and quantity.

yinkituwi   plural noun. all sorts of foods, goods or belongings.Singular: yinkiti. Nginingaji ngawula arikutumurnuwi ngimpirimi ngini kukunari ngimpirimarrawurrimi awarra yinkituwi awarra yinkituwi ngini jimuwuntamuwuli. [part of a prayer] All us people are happy that we are full up with all those foods which you made for us. Note: Photo by Joy Naden Category: Things people make, Food and cooking, Traditional food.

yinkurlinga   Variant: yikurlinga. feminine noun. older woman, elder, big or senior woman, adult female.Masculine: yinkurti. Plural: kakunukurluwi. Syn: arikulanga. See: wulikimaka; tipatirringimawu; parlika; piluwaringa; pirrimaringa; yinjula. Category: People, Human stages, Human status.

yinkurti   Variant: yikurti. masculine noun. older man, elder, big or senior man, adult male.Feminine: yinkurlinga. Plural: kakunukurluwi, kunukurluwi. Syn: arikulani, pirrimarti, piluwarti. See: yirrula; wulikimani; wulimani; parlini. Category: People, Human stages, Human status.

yinta   See main entry: yita. particle. indeed!, it's.

yintagi   Variant: fe Þ Modern_Tiwi: yintayi; yintawi. locative word/temporal word. behind, later, after, afterwards. See: yintuwu; kirruwara. Nuwatuwu aringampwi ngiyatuwu yintagi. You (go) ahead, I'll come behind/later. Ngiya ngu-wuja kayintini yintagi. I will go to the shop later/afterwards. Ngarra yi-milurunji, yimi ngini, ''Ngarra yintagi, ngiya arungompi' He boasted, saying, "He is behind, I am ahead." Category: Direction or location. Category: Direction or location.

yintagi -ma   come behind. Morph: yintagi ’behind’ + verb with root:‑ugi ’do’.

yintanga   feminine noun. name, word. Category: Language. Category: Language. Category: Language. Category: Language.

yintanga -ugi   name someone. as in giving a new name at baptism, kurlama or when a person's own name becomes pukumani. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix Syn: yintanga -akirayi. See: -mamula; tuwa. Ninkiyi yi-ni-ri-ma-rru-riyi kangatawa awarra arikutumurnini api yintanga jirupu-rr-ug-ani. Then he brought them (animals) to the man for him to name them.

yintanga -akirayi   Usage: Modern Tiwi. name someone, call someone a name. Morph: yintanga ’name’ + verb with root:‑akirayi ’give’. Ngarra yintanga pirripakirayi Jesus. They gave him the name Jesus.

yintanga -amulijipa   for name to become taboo (of dead person). Morph: yintanga ‘name’ + verb with root:‑amulijipa ‘disappear’. Lit: name disappears. Karri ngawa-mantani ampi-ngi-rr-arami api a-p-amulijipa ngingatawa yintanga. When our friend dies his name becomes taboo (is lost). Category: Beliefs.

yintapi   Usage: New Tiwi. From: English. locative word. on top, top side. Category: Direction or location.

yintara   feminine noun. small shoot of plant. Syn: yinja. See: yintarini; yintaringa; yawurrapiyini. Category: Plants, Plant parts.

yintarinawurti   Masculine noun. all sorts of green plants, greenery. Morph: yintarini 'green plant' +‑awurti 'lots of things'. Amintiya yanamurluwi ngiripukirimi yintarin-awurti api ngini wuta wapa. And I have made all sorts of green plants for the animals to eat. [Old Tiwi Genesis 1:30] Category: Plants.

yintaringa   feminine noun. green plant. See: yintarini; yawurrapiyini; yintara; papuli; yinja. Category: Plants.

yintarini   masculine noun. shoot of plant, sapling, young tree, plant (small spindly kind). when starting to grow, past the 'starting to shoot' stage; also used as a general term. Syn: yawurrapiyini. See: yintara; yintaringa; papuli; yinja. Category: Plants.

yintariwi   Variant: yintaruwi. plural noun. shoots, plants.Singular: yintara. See: yintarini; yintaringa. Category: Plants.

yintaruwi   See main entry: yintariwi. plural noun. shoots, plants.

yintawi   See main entry: yintagi.

yintayi   See main entry: yintagi. behind.

yintingala   feminine noun. youngest daughter.Masculine: yintinila. See: aringaminga. Category: Kin terms, Human status.

yintinganinga   See main entry: ngintinganinga. kinship noun. aunt (father's sister), mother's paternal grandmother.

yintingapuranji   See main entry: jingapuranji. feminine noun. good female singer.

yintingina   noun. anus. Syn: pwampa, wurlungwa. Category: Body parts and products.

yintinila   masculine noun. youngest son.Feminine: yintingala. See: aringamini. Category: People, Human status.

yintirriga   Variant: ngintirriga. masculine noun. dry twigs, kindling. Syn: karampura. See: wantangini; yikwani; wantanga. Category: Plants, Plant parts, Food and cooking.

yintiyintinga   Variant: yintiyinjinga. feminine noun. ceremonial false beard. made from Black or White Cockatoo feathers and attached to bush string using bees wax. Syn: yimpunja. See: kumuti; paluti. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p60. Note: Old photo from Tiwi Land Council archives Category: Traditional religion, Ceremonial objects.

yintula   Variant: yintuwula. noun. area near the shore of lake, strait or river, the low road, edge of an area such as the bush. along the shore versus 'up in the bush'. See: yartila; yakuluwuni; kuluwuni; murrakupupuni; yartijirti; yartipuranji; yartupwarri; yartikunga; yawuni yintulinga; yilora. Api pirimi ngini, "Ngajiti wartinga pili ngwiyi pirimayawuriji kangi mirriparinga. Marri wanga ngarimi yintula." pirimi. So they said, "Don't go inland because they went into the mangroves. Instead we'll go along the shore," they said. Category: Direction or location. Category: Direction or location.

yintula -mi   go along edge (of land). Syn: yintulinga -mi. Yintuwula ngarimi pili kukuni ngarimangapa. We will go along the edge (of the waterhole) so we can drink water. We will skirt around the edge (of the waterhole) so we can drink water.

yintulala   free form verb. continue or keep going along the edge or shore of lake or river, along low area (beside water).

locative word. Morph: yintula 'edge' +‑la ’CONTINUOUS’. Syn: yintulingala -mi. See: tingatingala. Tuwanga yintulala nyi-ma-j-ingi-mi, yingwampa tingatinga wu-rra-ma-j-akuji-ngi-mi. Again follow along the shore in a boat, while some, in a big group, should walk along the beach. Waya awungaji yintulala nyi-ma-rr-ati-ngi-m-ami awinyirra nyarringari. At that place keep going along the edge of the water carrying the geese. Category: Direction or location, Moving.

yintulinga   free form verb. go along the edge/shore of lake or river, along low area (beside water). Morph: yintu(wu)la 'shore/edge' +‑inga 'through/by/via'. Syn: yintula -mi. See: wartinga; tingatinga. Awungarruwu yintulinga yi-m-am-ani kapi awarra yirringarni. Over there he was walking along the shore of the lake. [Old Tiwi: MARK1 16] Category: Moving, Direction or location.

yintulingala   Variant: yintulungala. free form verb. continue or keep going along the edge, continue in low area (near water); Morph: yintulinga 'go along edge' +‑la ’CONTINUOUS’. See: yintula; yintulala; tingatingala. Ngarra pakinya yuwuriyi kapi Piliyakirrapingi. Ninkiyi yintulingala yimamani. First he went to Piliyakirrapingi then he kept going along the edge of the water. [MCS Book 194 p1] Category: Moving, Direction or location.

yintulungala   See main entry: yintulingala. locative word. along edge.

yintuluwani   locative word. towards edge (of water). Morph: yintula 'edge' +‑wani 'towards'. See: yintula; wartuwani. Ngarratuwu yati tini yintuluwani yinuwuntakuwuna awuta jarranguwi. Wutatuwu ngarra-mantawi wartuwani piniwunukuwuna. One man chased the cattle around the edge. His friends chased them on the bush side. (or on the low side and the high side). Category: Particles or conjunctions or clitics.

yintumunga   feminine noun. Black-footed Tree-rat, Brush-tailed Phascogale. Syn: pwampunga, pwampungini, putuwurringika. See: arlintini; wuruwataka; wuruwatakini; rataka; jikipayini. Ques: 'Tiwi Plants and Animals' also gives the meaning of this (and pwampunga and pwampungini) as 'Brush-tailed Phascogale' but it is not certain that these occur on the Tiwi islands. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p115 Category: Animals, Mammals.

yinturlaka   See main entry: turlaka. feminine noun. type of snake.

yintuwani   locative word. further behind. Morph: yintuwu 'behind' +‑ani 'towards''. See: arringampani. Category: Direction or location. Category: Direction or location.

pungintaga yintuwani -muwu   Gram: 'he' as subject think wrong way, think differently. Morph: pungintaga ’head’ + yintuwani 'further behind' + verb with root:‑muwu 'sit'. Lit: head sits further behind. See: pungintaga aringampani.

yintuwu   locative word / temporal word. behind, back, at the back; later, in future, afterwards. See: yintagi; yintuwani; kirruwara. Murlankinya amintiya ngarra purnayinga karri purrupakurluwunyi Patakijali api puruwanga, kiyi pirripiti yintuwu. When Murlankinya and his wife saw Father Gsell they were afraid and stood back. Category: Direction or location.

yintuwula   See main entry: yintula.

yinukunara   See main entry: yirnukunara. awhile.

yinukuni   See main entry: yirnukuni. temporal word. long time.

yinukuninara   See main entry: yirnukuninara. adverb. awhile, not too long a time.

yinunga   Variant: nyuninga; yununga. feminine noun. Fern-Leaved Grevillea. Grevillea pteridifolia. Possums, flying foxes and birds eat the nectar from the orange flowers. Note: Photo from 'Tiwi Plants and Animals' p56 Category: Plants, Trees.

yinura   noun. elbow. Syn: jimpunga. Note: Photo from Jennifer Lee Category: Body parts and products.

yinyonga   See main entry: nyonga. feminine adjective. other, different, next (feminine).

yipala1   noun. promise arrangement. Ngawa karluwu yipala ngintingiwayapunya ningani. We don't follow the custom of promises today. Category: Traditional customs.

yipala2   adverb. first. Syn: pakinya. See: aringampi. Category: Number and quantity.

-yipi   See main entry: -yuwupi. kinship noun. older brothers and sisters;

yipipilingapa1   masculine adjective. man sitting properly.Feminine: jipipilingapa. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Being.

yipipilingapa2   masculine adjective. round, cylindrical.Feminine: jipipilingapa2. See: wuramari; kirluwukari. Category: Physical qualities.

yipiriwaya   Usage: Modern Tiwi. From: English. locative word. everywhere. See: nginingaji ngatawa (murrakupupuni apungimi). 'Kri, kri, kri, krawu,' jiyimi awinyirra arntongi, Tri tri tri tri tri pwajini yipiriwaya. partuwa kiyi, winga waya wulikija awarra, winga. "Kri, kri, kri, krau,' she went. Tri tri tri tri tri (there was) urine everywhere After that, the sea was completely salt water. Category: Direction or location.

yipirraputi   noun. period, menstruation. See: mirringilaja. Mirringilaja mampara yipirraputi. She had her first period. Category: Body functions or actions.

yipirti1   masculine noun. maggot, earthworm, worm. Syn: alimukwarumuni. Note: Photo from Benleto’s photostream Note: Photo (2) from ‘Tiwi Plants and Animals’ p133 Category: Insects and spiders.

yipirti2   pus (from ear). See: jingimuga. Category: Body parts and products.

yipirtila   predicative. maggoty, rotten, foul, decayed. Morph: yipirti 'maggot' +‑la ’EMPHATIC’. See: pirnipani; -arlingi. Category: Physical qualities.

yipukwiyi   See main entry: pukwiyi. feminine noun. 1 • spirit, life, pulse.

2 • sun.

3 • totem.

yipulintika   See main entry: pulintika. feminine noun. woman who walks slowly.

yipulintini   See main entry: pulintini. masculine noun. male who is slow at doing things, slow walker, can hardly walk.

yipulintuwi   See main entry: pulintuwi. plural noun. lame people, people who walk slowly.

yipuliwiyi   See main entry: yirripurliwiyi. feminine noun. female wallaby with joey.

yipuna   masculine noun. wing of flying fox, joining of flying foxes by wings to form a bundle to carry. See: wilira. Category: Animals, Mammals.

yipunga   See main entry: yimpunga. 1 • kinship noun. older sister, older female cousin.

2 • locative word. end (of cliff, corridor etc).

yipungintupuranji   predicative. man with good hearing, man who hears well. Morph: yi‑'he(PAST)' +‑punginti‑’ear’ +‑puranji 'good'.Feminine: jipungintupuranji. Plural: yimingipapurajuwi. Syn: pijuwalini kalajarri. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yipurraja   See main entry: pirraja. noun. rice.

yipurrini   Variant: fe Þ Modern_Tiwi: yupurrini. 1 • masculine noun. fight, fighting. See: pamati. Awungarra naki yingarti yipurrini. There has been lots of fighting here.

2 • free form verb. fight. Gram: May have Auxiliary verb with root: -wunga Syn: -warri, payiti -mi, -akitiringa, -piyakitiringa, -wayakitiringa -muninganyayi, -wurturumagi. Nginja nyimpitimarnti ngiya yupurrin-ana. Do you want to fight me? Wuta yipurrini purru - wunga. They fought. Category: Violence or impact, Social behaviour.

yipurrora   See main entry: yimpurrora.

yipurtuki   See main entry: purtukwi. noun. thick type bush honey, treacle.

yiputuki   See main entry: purtukwi. noun. thick type bush honey, treacle.

yipwaka   See main entry: yimpwaka. feminine noun. younger sister.

yipwaringa   See main entry: yimpwaringa. noun. side (of body).

yirani   See main entry: rani. masculine noun. wild carrot.

yirijinga   See main entry: rijinga. feminine noun. sugar glider.

yirimunukamini   Variant: yirumunukamini. masculine noun. type of tree. Denhamia obscura. The inner bark of the roots is bright orange and people sometimes rub it on their hands as winmiti (any substance used to provide good luck in gambling, hunting or success in finding a desired partner). People used to boil the leaves in water and use the liquid used as a wash to treat influenza. Read: 'Tiwi Plants and Animals' p42. Category: Plants, Trees, Beliefs, Non-physical qualities, Sickness or injury and healing.

yirnukunara   Variant: yinukunara; yinukuninara. adverb. a little awhile, not too long a time. Morph: yirnukuni 'long time'‑nara 'not much'. See: yirnukuni. Karri yinukuninara poyilim ampirimi ninkiyi wayit ampi-ri-ma awungarri ngawa tikimat ngarimi miyaringa wutiriyi tangini. Awungarri nga-p-amukuri kapi wupunga kiyi nyirra trayi ampi-ri-ma. Kiyi karri waya nginingaji kiyija trayi ampirimi awinyirra kiyi nga-ri-kirimi pajikiti. When it has boiled for some time it becomes white and we take the Pandanus out with a stick. At that time we put it on the grass to dry. Then when it is a little bit dry we make a basket. Category: Time.

yirnukuni   Variant: yurnukuni; yinukuni; fe Þ Modern_Tiwi: yinakuni; yunukuni. temporal word. long time. Category: Time. Category: Time.

yirnukuni -ugi   last long time, be somewhere for long time. Ngini karluwu mwa-rri-pa-wurrini api yirnukuni a-marri-p-ugi, awarra walijiyi. If they hadn't broken it, the radio would have lasted a long time. Ngiya-rringani yuwuriyi Jiliyarti. Arramukuta yirnukuni a-wuni-p-ugi My father went to Darwin. Maybe he'll be over there a long time. yirnukuni nga-wungilimpangi-rr-ugi we all sleep for a long time.

yirokwa   See main entry: roka. feminine noun. types of vines.

yirrajirrima   numeral. three, third. Gram: Old Tiwi: for masculine non-human and Modern Tiwi: general termOld Tiwi for humans and domestic animals: yuwurrajirrima. Old Tiwi feminine non-human: jajirrima. yirrajirrima jurra three books/weeks. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Number and quantity.

yirrakunga   Variant: yirrawakunga. noun. cloud, Modern Tiwi: sky. See: rakungumpara. Category: Sky, Weather.

yirramintirrani   See main entry: yirramitirrani. masculine noun. stick with a hook.

yirramintirrani -kijigi   get or pull out something with a hooked stick. Morph: yirramintirrani 'hooked stick' + verb with incorporated form:‑kiji + root:‑igi 'pull out'. Ngini nyirra yurrukwa api ngawunga yirramintirrani ngampi-ri-kijigi. If they (the palms) are tall we get (the nuts) by pulling them with a hooked stick.

yirramirtirrani   See main entry: yirramitirrani. masculine noun. stick with a hook.

yirramitirrani   Variant: yirramintirrani; yirramirtirrani. masculine noun. stick with a hook. used for catching crab, carpet snake etc. See: jampurraringa; mujururruka. Ninkiyi, yirramitirrani ngampi-ri-kiyawulingi-piyanguwa. We pull the crab out with a stick with a hook. Kiyi, karri jiyikija yiminga naki wurlirrima api naki kayimwaga paparluwi nginiwuta kayimwaga naki pirrawurrinani naki jukwarringa. Pirrawurrinani, partuwa pirimajinkilipani naki ngini pamparinga yirramirtirrani. Then, when the sun was going down the old people would cut off their own hair with a mussel shell. They would cut it off, and then they would make the string with a forked mangrove stick. Category: Plants, Plant parts, Weapons (including for hunting).

yirranamila   See main entry: yirrinamila. noun. chin, jaw, snout of animal.

yirrani   masculine noun. quiet, placid man or male animal.Feminine: yinjaninga. Plural: yirranuwi. See: arntukuni; pwankini; makirringini; jikuruwulingini. Ant: arini. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirranikara   Variant: yirraninkara. noun. 1 • calf (of leg), lower leg. Ques: The different words for 'lower leg' seem to have lost their distinctive meanings of 'calf' or 'shin' in Modern Tiwi. Syn: yirrikarla. See: yinkala; rapugi; kiripayuwa; nguwana; yimpitarruraga; pokiriparri; -wampiti-; -wankili-. Category: Body parts and products.

2 • 'leg' dance. performed at death ceremonies by people of the papurtawi group. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p31. Category: Traditional religion, Ceremonies.

3 • large root of tree. Syn: yirrikarla. See: jikarla. Category: Plants, Plant parts.

yirranikimi   free form verb. 1 • be under curse, threat or fear of harm, be cursed, be threatened. because of not responding to a request for food or whatever. Category: Beliefs.

2 • curse, put a curse on, threaten. "Api wutatuwu kapi wiyi jirti wu-ri-muwu nginja, api ngiya wiyi yirranikimi nqirikirimi kangi wutawa," yimi ngawa-rringani kapi awarra Abram. "Well those who hate you, I will put a curse on them," said our father to Abram. Category: Talking or thinking.

yirraninkara   See main entry: yirranikara. noun. calf (of leg), lower leg.

yirranungurupuraji   See main entry: yirranungurupuranji. masculine adjective. graceful male, with good posture, walks well, dances well.

yirranungurupuranji   Variant: yirranungurupuraji. masculine adjective. graceful male, with good posture, walks well, dances well.Feminine: janingurupuranji. See: milipuranji. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirranuwi   plural noun. quiet, placid people or animals.Masculine: yirrani. Feminine: yinjaninga. See: arntukuwi; pwankuwi; makirringipi. Ant: aripi. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirrapata   noun. clitoris. Syn: yimuwala. Category: Body parts and products.

yirrapumuni   masculine noun. non-final funeral ceremony. Syn: yilaniga. Category: Traditional religion, Ceremonies. Category: Traditional religion, Ceremonies.

yirrapumuni -akitiringa   perform the non-final death ceremonies. Morph: yirrapumani + verb with root:‑akitiringa ’throw’. Syn: yilaniga -amirnangili fe Þ or -akitiringa. Nuwatuwu pakinya nyi-rra-y-akitiringa yirrapumuni. You mob first hold the yirrapumuni ceremony.

yirrara   numeral. two. Gram: In Old Tiwi for masculine non-human things and animals; In Modern Tiwi it is the general term for 'two'.Old Tiwi feminine non-human: yinjara. Old Tiwi human: yuwurrara. Syn: ngarikarriki. Category: Number and quantity. Category: Number and quantity.

yirrara awarra -angiraga   give two alternatives, speak of two possibilities. Morph: yirrara 'two' + awarra 'that one' + verb with root:‑angiraga 'speak'. Yirrara awarra pirri-p-angiraga. They spoke of two possibilities. Category: Talking or thinking.

yirrawakunga   See main entry: yirrakunga. masculine noun. cloud, Modern Tiwi: sky.

yirrikala   masculine noun. mangrove worm. Bactronophorous thoracites. Most Tiwi people really love eating these. They chop them out of the rotting mangroves trees. Then they eat they worm by putting the head into their mouths and running their fingers down the worm and squeezing out the mud. Then they bite off the head and throw it away and then swallow the worm whole. People especially use yiwirli as food for old people or people who are sick or not healthy and also for women who are pregnant. They are also good for people with hangovers from drinking too much alcohol. People should not eat yiwirli during Tiyari, the build up season from mid-August to November. Syn: yiwirli, milipukani, mwarini. See: minyinga; wakijapa; manjatama; milimpilini. Note: Photos (1) and (2) from ‘Tiwi Plants and Animals’ p125 and (3) by Marie Godfrey Category: Sea or mangrove or river life.

yirrikarla   feminine noun. 1 • calf of leg, lower leg, back legs of animals. Syn: yirranikara. See: yinkala; rapugi; kiripayuwa; (yi)nguwana; yimpitarruraga; pokiriparri; -wampiti-; -wankili-. Category: Body parts and products.

2 • large root of tree. Syn: yirranikara. See: jikarla. Category: Plants, Plant parts.

yirrikati   See main entry: ngirrikati. masculine noun. White-breasted Sea Eagle.

yirrikilampa   See main entry: yirrikilingapa. noun. face.

yirrikilingampa   See main entry: yirrikilingapa. noun. face.

yirrikilingapa   Variant: yirrinkilingapa; yirrikilingampa; yirrinkilingampa; fe Þ Modern_Tiwi: yirrikilampa. noun. face. See: yirrikirijirti; yirrinkipwaja; -ikiri-. Category: Body parts and products. Category: Body parts and products.

yirrikilingampa jipikirrawurlirriti   face lined and wrinkled. Morph: yirrikilingampa 'face' + ji‑'she (PAST)' +‑iki‑'face'‑awurlirriti 'be tired'.

yirrikilingapamini   Variant: yirrinkilingapamini. masculine noun. man with fat face. Morph: yirrikilingapa 'face' +‑(aw)amini 'INTENSIFIER (masculine)'.Feminine: yirrikilingapamunga. Syn: pwamini, yirrikiripwamini. See: yirrikiripwamini; pwamini. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirrikilingapamunga   Variant: yirrinkilingapamunga. feminine noun. woman with fat face. Gram: This is a feminine form of fv: yirrikilingapamini, with a normal feminine suffix -nga. This seems to be instead of what the expected form would be: fv yirrikilingapa(wa)ma.Masculine: yirrikilingapamini. Syn: yirrikiripwamika, pwamika. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirrikipayi   Variant: yirrinkipayi. masculine noun. 1 • crocodile. Crocodylus porosus. Syn: takampunga, tayuni, yirrinkipijuni. See: jikipayinga; jarrikarliwiyi; joruwiyi. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p117 Category: Sea or mangrove or river life, Reptiles.

2 • crocodile dance. See: yoyi.

yirrikipijuni   See main entry: yirrinkipijuni.

yirrikipinyani   See main entry: yirrikiripinyani. masculine noun. small salmon.

yirrikirijajiruwi   See main entry: yirrinkirijajiruwi. plural noun. ugly people, people with disfigured faces.

yirrikirijirti   See main entry: yirrinkirijirti. masculine noun. ugly male, male with disfigured face.

yirrikirimwapini   See main entry: yirrinkirimwapini. masculine noun. wicked person, show-off.

yirrikiripinyani   Variant: yirrinkipinyani; yirrikipinyani. masculine noun. small salmon, threadfin. Polynemus sheridani, EleutHeronema tetradactylum. See: turnumuni. Note: Photo by Gary Lee with permission Category: Sea or mangrove or river life, Fish, Food and cooking, Traditional food.

yirrikiripwaja   See main entry: yirrinkiripwaja. masculine noun. dots painted on face.

yirrikiripwamika   Variant: yirrinkiripwamika. feminine noun. woman with fat face.Masculine: yirrikiripwamini. Syn: pwamika, yirrikilingapamunga. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirrikiripwamini   Variant: yirrinkiripwamini. masculine noun. man with fat face.Feminine: yirrikiripwamika. Syn: pwamini, yirrikilingapamini. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirrikiriyampi   See main entry: yirrinkiriyampi. masculine noun. rock mussels.

yirrikiriyapi   See main entry: yirrinkiriyampi. masculine noun. rock mussels.

yirrikirlipuga   1 • noun. firestick, light in morning. Syn: muluwanya, yikwanikimi. Note: Picture by SIL artist, Wilf Stephan Category: Light.

2 • free form verb. light, light up. Syn: jurrimumi -mi. Yirrikirlupuga takirimi yikwani. Light the fire! yirrikirlipuga takirimi! Put on the light! Category: Fire, Change of position or state.

yirrikupuraji   See main entry: yirrukupuranji. masculine adjective. good-looking, handsome male.

yirrikurrunyini   See main entry: yirrukurrunyini. masculine noun. adolescent or teenage boy.

yirrikurrunyuwi   See main entry: yirrukurrunyuwi. plural noun. adolescent or teenage boys.

yirrim   Variant: yirrimi. Usage: New Tiwi. From: English. free form verb. Gram: May have auxiliary verb with root: -mi hear, listen. Syn: -pirtangaya, -munguma; -mingirrimaga, minyawunga -mi, lijin. See: -wanyayi; -munganikuni; -marripunginti-. Ngiya karluwu yirrim nginja. I can't hear you. Nuwa yirrim kayi. You mob pay attention. Category: Body functions or actions, Senses.

yirrima   1 • adverb. quickly, fast. Syn: murruka, mirarra, mirati. Awinyirra kirijinga yirrima kali jiyimi kapi purinjirringa kiyi jipakilinga kuriyuwu. The little girl ran quickly to a tree and climbed up. Api awarra yirrikipayi, karri yirrima a-wuriyi, ngarra a-ri-marnipagi nginingatawa purnikapa kuriyuwu amintiya ngarra kalikali yirrima. When the crocodile goes fast, it lifts its body up and runs fast. Category: Adverbs.

2 • free form verb. fly. See: -piyinti; -piyangurlimayi. Wuta pirr-a-ri-pirni awinyirra kwarikwaringa, api karluwu pili nyirra yirrima amp-ila, amintiya yingarti punyipunyi ampi-ni, api kaparli pi-ri-kirim-ani awinyirra. They tried to kill Kwarikwaringa (the butterfly) but they couldn't because she flew away, and she was smart and they kept missing her. Wuta kwarikwaringuwi yirrima wu-p-ula Butterflies fly. Karri ngawa turli wurtimi awuta nyarrinagri, api awungarri yirrima wu-p-amarnipa. When we shoot at the geese, some fly off (or rise up flying). Category: Moving, Sky. Category: Moving, Sky.

yirrima -piyangurlimayi   glide (of bird). Morph: yirrima 'fly' + verb with root:‑piyangurlimayi 'blown'. Syn: -piyinti. See: yirrima. Karri jamparrika yirrima ampi-ri-piyangurlimayi kapi ngawa japuja arima api ngawa nga-ri-mungi-majawa ngimini arikulanga wunjaka ampi-nu-wuja. When the Fork-tailed swift glides around our home, we know that a cyclone is coming. Category: Moving, Sky.

yirrimanga   masculine noun. fat in crocodile's tail. See: tangara; yimpwarla; pingipirni. Category: Animal parts, Food and cooking, Traditional food.

yirrimanunguni   Variant: yirrimanungwuni; fe Þ Modern_Tiwi: yirrimanuwuni. temporal noun. daytime, daylight, light. Also used to refer to spiritual light. See: yirrimaningura; tokwampinari; arawunga; wujakari; yartijumurra; murantikala; anjiruga; layiti. Ques: The difference between yirrimanungura and yirrimanunguni is not clear. Karri pakinya ngawa nginti-p-angulimayi kapi yartijanga api waya ningani waya kapi yirrimanunguni nga-p-angulimayi. At first we walked in darkness but today we walk in the light. Category: Direction or location, Light.

yirrimanungura   noun. daylight, daytime, midday. See: arawunga; tokwampari; murantikala; wujakari; yirrimanungwuni; japinari; arawari. Ques: The difference between yirrimanungura and yirrimanunguni is not clear. Category: Time.

yirrimanungwuni   See main entry: yirrimanunguni. noun. daytime, daylight, light.

yirrimanuwuni   See main entry: yirrimanunguni. noun. daytime, daylight, light.

yirrimara   Usage: Old Tiwi. adverb. empty-handed, with nothing. See: yirrimarala; -angwiya; yirrimarini. Kama yirrimara papi ngintirimi? Why have you come empty-handed? Category: Describing people or animals.

yirrimarala   adverb. empty-handed, with nothing. Syn: yirrimara. See: yirrimarini; -angwiya. Kama yirrimarala ampinikija? Why is she coming empty-handed? Api karri papi yimi awungarruwu, api karri yu-wuntiyarra awuta arikutumurnuwi kapi wutawa pirri-p-ingi-kipili-y-amangi, api wutatuwu awuta purru-wunga awarra tini nginingaji wutawa, ninkiyi pi-ri-pirni, ninkiyi pi-ri-puwulingirr-angirri, yirrimarala yi-puwulingi-rr-akupawurli kapi ngatawa alawura. Well when he arrived there and when he spoke to those men who looked after the garden, all of them grabbed him and beat him and sent him back to the boss injured and empty-handed. [Old Tiwi Mark 12:3] Category: Physical qualities, Describing people or animals, Hunting or fishing.

yirrimarini   masculine noun. childless man.Feminine: jimaringa. Plural: yirrimaruwi, jimaruwi. Syn: palimaringini. See: yirrimara. Category: People, Human status.

yirrimaruwi   plural noun. childless men.Masculine: yirrimarini. Feminine: jimaringa. Syn: palimaruwi. Category: People, Human status.

yirrimaruwu   See main entry: yirrimiruwu. feminine noun. Wedge-tailed Eagle.

yirrimatingiripulintika   feminine noun. female with a slow brain, slow thinker. Morph: yirri‑’face’ +‑matingiri‑’head’ + pulintika 'slow female'.Masculine: yirrimatingiripulintini. Category: Talking or thinking, Non-physical qualities, Describing people or animals.

yirrimatingiripulintini   masculine noun. male with a slow brain, slow thinker. Morph: yirri‑’face’ +‑matingiri‑’head’ + pulintini 'slow male'.Feminine: yirrimatingiripulintika. Category: Talking or thinking, Non-physical qualities, Describing people or animals.

yirrimatingiripwaja   noun. skull. Morph: yirri‑’face’ + matingiri ’head’ + pwaja 'bone'. Category: Body parts and products.

yirrimi   See main entry: yirrim. free form verb. Gram: May have auxiliary verb with root: -mi hear, listen.

yirrimila   free form verb. fly on and on, Modern Tiwi: to fly. Morph: yirrima 'fly' +‑la ’CONTINUOUS’. Category: Moving, Sky.

yirrimilirrani   Variant: yirrimilirani. masculine noun. pig. Syn: rawaturrunga, pikipiki. See: pwangilontingini. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Introduced animals.

yirrimirntanga   noun. gum (tooth ridge). Category: Body parts and products.

yirrimiruwu   Variant: yirrimuruwu; yirrimaruwu. feminine noun. Wedge-tailed Eagle. Aquila audax.. Syn: yimpirnika, kutulakini. See: jankinanki; ngirrikati; jiringini; murtati; turtijuka; pirlipirlingini; paparanyini. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p102 Category: Birds, Birds of prey.

yirrimpita   See main entry: yirripita. noun. lower arm.

yirrimpunga   Variant: yirripunga; yirrupunga; yirrumpunga. noun. forearm, lower arm, lower part of wing, small crab claw. Syn: yirripita. See: kurumuta; talayuwa; murtiyarirringa; jimpita; yikara; -ipiti-; -ipungi-; -kutu-; -mutu-. Note: Photo from Jennifer Lee Category: Body parts and products, Animal parts.

yirrimpuntara   Variant: yirripuntara; yirrimputara; yirriputara; yirruputara. noun. mouth, lips, beak of bird. Syn: yirripuntikawa. See: tingawa; yirripumurrupuwu. Note: Photo from gallery of Picture It! software Category: Body parts and products, Animal parts.

yirrimputara   See main entry: yirrimpuntara. noun. mouth, lips, beak of bird.

yirrimuntupurala   predicative. toothless. Category: Describing people or animals, Body functions or actions.

yirrimuruwu   See main entry: yirrimiruwu. feminine noun. Wedge-tailed Eagle.

yirrimwangini   masculine noun. young man. Syn: malakaninga. Category: People, Human stages.

yirrinamila   Variant: yirrinamula; yirranamila. noun. chin, jaw, snout of animal. See: -panamili-. Category: Body parts and products.

yirrinamula   See main entry: yirrinamila. noun. chin, jaw, snout of animal.

yirringa   noun. voice. See: miraka; pujinga; -upujinga-. Ngawa ngampi-ri-pirtangaya ngarra yirringa karrampuwu. We can hear his voice from a long way away. Category: Talking or thinking.

yirringapapurajuwi   plural noun. good singers, having good voices. Morph: yirringa 'voice' + papurajuwi 'good (plural)'.Masculine: yirringapuranji. Feminine: jingapuranji. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirringapuranji   Variant: yirringapuraji. masculine noun. good male singer, male having a good voice. Morph: yirringa 'voice' + puranji 'good'.Feminine: jingapuranji. Plural: yirringapapurajuwi. Yati malakaninga yimi kangi ngarruwani, 'Muwa-amini yirringipuranji,' yimi. One young man said to his younger brother, 'Our grandfather is a good singer.'. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirringara   noun. dribble, saliva. Syn: juwarti. Category: Body functions or actions.

yirringarawini   feminine noun. incoming or rising tide. which comes in slowly. See: arlumpwarni; jaliwuni; mangulumpwarni; yilumpwarni; yirripuwarta; wapi; punyipungimi; yirrinkirani. Yirringarawini awuniwijapurti. the tide is coming up. Category: Water, Sea.

yirringarni   masculine noun. waterhole, lake, lagoon, fresh still water left when running stream dries up, swamp, puddle. Syn: kilinjini. Note: Photo by Joy Naden Category: Water.

yirringiloti   quantifier. lots of things.Plural: yirringilotuwi. Syn: tayikuwani. Category: Number and quantity.

yirringilotuwi   quantifier. lots, many.Singular: yirringiloti. Syn: tayikuwapi. Yingwampa yirringilotuwi arikutumurnuwi pirri-p-aningimarri. A big crowd of people gathered together. Category: Number and quantity.

yirringintamura   Variant: fe Þ Modern_Tiwi: yirrintamura; yirritamura. noun. nose. Syn: tinkimaga, jinimuli. See: -ungintami. Note: Photo from Jennifer Lee Category: Body parts and products. Category: Body parts and products.

yirringuntamura yangamini   nostril.

yirringwarra   See main entry: yirrungwarra. masculine noun. shadow, spirit, vision, film, reflection.

yirrinkilingampa   See main entry: yirrikilingapa. noun. face.

yirrinkilingapa   See main entry: yirrikilingapa. noun. face.

yirrinkilingapamini   See main entry: yirrikilingapamini.

yirrinkilingapamunga   See main entry: yirrikilingapamunga. feminine noun. woman with fat face.

yirrinkipapuranjuwi   plural adjective. people with good faces. Morph: yirrinki‑'face' + papuranjuwi 'good (plural)'. See: yirrinkilingapa. Category: People, Describing people or animals.

yirrinkipayi   See main entry: yirrikipayi. crocodile.

yirrinkipijuni   Variant: yirrikipijuni. masculine noun. crocodile. Crocodylus porosus. Syn: yirrikipayi, takampunga, tayuni. See: jikipayinga; joruwiyi. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p117 Category: Sea or mangrove or river life, Reptiles.

yirrinkipinyani   See main entry: yirrikiripinyani. masculine noun. small salmon.

yirrinkirani   masculine noun. neap tide, very low tide, outgoing tide. Syn: punyipungimi. See: arlumpwarni; yilumpwarni; jaliwuni; mangulumpwarni; yirripuwata; wapi; yirringarawini. Note: Photo by Joy Naden Category: Water, Sea.

yirrinkirijajiruwi   Variant: yirrikirijajiruwi. plural noun. ugly people, people with disfigured faces. Morph: yirrinkiri‑'face' + jajiruwi 'bad (plural)'.Masculine: yirrinkirijirti. Feminine: jikirijiringa. Syn: karntumwawi. See: kirlampingawiwi. Category: Describing people or animals, Physical qualities.

yirrinkirijirti   Variant: yirrikirijirti. masculine noun. ugly male, male with disfigured face. Morph: yirrinkiri‑'face' + jirti 'bad (masculine)'.Feminine: jikirijiringa. Plural: yirrinkirijajiruwi. Syn: karntumwani. See: kirlampingawini; yirrinkilingapa. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirrinkirimwapini   Variant: yirrikirimwapini. masculine noun. wicked man, male show off.Feminine: jikirimwapunga. See: -angirrajamiya. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.

yirrinkiripwaja   Variant: yirrikiripwaja. masculine noun. dots painted on face. Morph: yirrinkiri 'face' + pwaja 'dots'. See: marntinya; pwanga; pwaja. Category: Traditional religion, Ceremonies, Art.

yirrinkiripwamika   See main entry: yirrikiripwamika. feminine noun. woman with fat face.

yirrinkiripwamini   See main entry: yirrikiripwamini. masculine noun. man with fat face.

yirrinkiriyampi   Variant: yirrikiriyampi; yirrinkiriyapi; yirrikiriyapi. masculine noun. rock mussels. See: jukwarringa; ngirini; timparima; mulungituka; wurrukwati. Category: Shellfish, Food and cooking, Traditional food.

yirrinkiriyapi   See main entry: yirrinkiriyampi. masculine noun. rock mussels.

yirrinkirliyati   masculine noun. 22 rifle, spear with hook. See: jurruwarli; tilitilinga; yirrinkirliyati; yangarntukwa; yangarntuni; arati; arawinikiri; jalikaraji; jukwarliti jurroringa; kayartirri; kulinjila; kurninjila; kutinikarri; miputikimi; mungarlaka; murrukuwunga numwariyaka; numwariyani; nurningini; nyingitinga; pijiwaya; pingawini; tilipiringa; tongontilawu tortinga; walanka; wulingaringa. Category: Weapons (including for hunting).

yirrintamura   See main entry: yirringintamura. noun. nose.

yirrintipilaya   See main entry: yirriwintiripilaya. noun. moustache.

yirripita   Variant: yirrimpita. noun. forearm, lower arm. Syn: yirrimpunga. See: kurumuta; talayuwa; murtiyarirringa; -ipiti-; -ipungi-; -kutu-; -mutu-. Note: Photo from Jennifer Lee Category: Body parts and products.

yirripula   See main entry: yirrupula. feminine noun. 1 • small basket.

2 • pouch, as of wallaby.

yirripuliwiyi   See main entry: yirripurliwiyi. feminine noun. female wallaby with joey.

yirripumurrupuwu   noun. beak of bird. See: yirrimpuntara. Category: Animal parts.

yirripunga   See main entry: yirrimpunga. noun. forearm, lower arm.

yirripuntara   See main entry: yirrimpuntara. noun. mouth, lips, beak of bird.

yirripuntikawa   Variant: yirriputikawa. noun. mouth. Syn: yirrimpuntara. See: tingawa. Note: Photo from gallery of Picture It! software Category: Body parts and products.

yirripuringa   See main entry: yirrupuringa. feminine noun. basket. Category: Things people make, Baskets and bags.

yirripurliwiyi   Variant: yirrupuliwiyi; yirripuliwiyi; yipuliwiyi. feminine noun. female wallaby with joey (in pouch). Syn: arlitiwiyi. See: awumpunga; pipajumwalintiya; jipwajirringa; jirraka; jiwirringa; pwajimwarrintiya; kantakiji jajurrukwa; anjorra; awumpini. Note: Picture (1) from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and (2) by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Animals, Mammals, Wallabies.

yirripurni   Variant: yirrupuni. masculine noun. fish bone, fish fin, spine on fish. See: pwaja. Category: Animal parts.

yirriputara   See main entry: yirrimpuntara. noun. mouth, lips, beak of bird.

yirriputikawa   See main entry: yirripuntikawa. noun. mouth.

yirripuwata   Variant: yirrupuwata. masculine noun. high tide, king tide, fullness (as of a container). Syn: wapi, yawaja. See: jaliwuni; yilumpwarni; mangulumpwarni; yirirpuwata; punyipungimi; yirringarawini; yirrikirani murlikinya. Waya ngawuja miputi pili waya yirrupuwata. We are going fishing because it is now high tide. Nginuwunga yingarti yiwirli yirupuwarta yuwuni wulijinga. I got so many mangrove worms that they filled the tin ('the tin had fullness'). Category: Water, Sea, Environment.

yirritamura   See main entry: yirringintamura. noun. nose.

yirriwala   Variant: yirruwala. masculine noun. flat throwing, fighting stick. used in dancing amparruwu 'widows' dance? Syn: juwiyani, tankuwu. See: arlukwa; jampurraringa; kirlimurrupunga; kunjanga; mujururruka; miyarruli; murrukuwunga; takamuli timirrikimaka. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p58. Category: Weapons (including for hunting), Traditional religion, Ceremonial objects.

yirriwinari   Variant: yirruwunari. temporal word. season of year, in middle of dry season kumurrupunari. time when it is cold. Morph: yirriwini 'cold' +‑ari ’time of’. See: kumwari. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p41. Category: Weather, Time, Seasons.

yirriwini   Variant: yirruwuni. predicative. cold. Syn: mirnimputi. Yirriwini a-ri-marruwa payipayi api arnukanara a-ki-kilipi. He's cold when he's sleeping so he doesn't sleep much at night. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirriwinikimi   feminine noun. refrigerator; warm clothing, such as coat, jumper. Morph: yirriwini 'cold' +‑kimi ’for purpose of’. See: pijirayita. Ngintipalami awarra purnikapa kangi arikulanga yirriwinikimi. We put the meat into the big fridge. Category: Introduced items.

yirriwintiripilaya   Variant: fe Þ Modern_Tiwi: yirrintipilaya. noun. moustache. Category: Body parts and products.

yirruka   See main entry: yirrukwa, yirrukwa. feminine adjective. tall female or long (feminine).

yirrukuni   Variant: yurrukuni. masculine adjective. tall male, long masculine thing.Feminine: yirrukwa. Plural: yirrukuwi. See: jatiwumpininga. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirrukunyini   See main entry: yirrukurrunyini. masculine noun. adolescent or teenage boy.

yirrukunyuwi   See main entry: yirrukurrunyuwi. plural noun. adolescent or teenage boys.

yirrukupuraji   See main entry: yirrukupuranji. masculine adjective. good-looking, handsome male.

yirrukupuranji   Variant: yirrukupuraji; yirrikupuraji. masculine adjective. good-looking, handsome male.Feminine: jukupuranji. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirrukurrunuwi   See main entry: yirrukurrunyuwi. plural noun. adolescent or teenage boys.

yirrukurrunyini   Variant: yirrikurrunyini; fe Þ Modern_Tiwi: yirrukunyini. masculine noun. adolescent or teenage boy.Plural: yirrukurrunyuwi. Syn: wurrikurrunyini, malakaninga. Category: People, Human stages.

yirrukurrunyuwi   Variant: yirrikurrunyuwi; yirrukurrunuwi; fe Þ Modern_Tiwi: yirrukunyuwi. plural noun. adolescent or teenage boys.Singular: yirrukurrunyini. Syn: wurrikurrinyuwi. See: malakaninguwi; tinayijuwi; awirankuwi. Category: People, Human stages.

yirrukuwi   Variant: yurrukuwi. plural adjective. tall people.Masculine: yirrukuni. Feminine: yirrukwa. See: jatiwumpininga. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirrukwa   Variant: yurrukwa; yirruka; yurruka. feminine adjective. tall female, long feminine thing.Masculine: yirrukuni. Plural: yirrukuwi. See: jatiwumpininga. Category: Physical qualities, Describing people or animals.

yirrukwati   noun. knee cap. Syn: jukwarringa, marakaja, wurruwa, wurrukwati. See: yimpula. Category: Body parts and products.

yirrula   Variant: yurrula. masculine noun. old man.Feminine: yinjula. Syn: wulikimani, wulimani. See: parlini; piluwarti; pirrimarti; yinkurti. Category: People, Human stages.

yirruliga   Variant: fe Þ Modern_Tiwi: yirruluwa. noun. pubic hair. See: wilangara; yilima; yilipuga. Category: Body parts and products.

yirruluwa   See main entry: yirruliga. noun. pubic hair.

yirruma   Variant: yurruma. noun. paternal totem group. one's father's yiminga. See: yiminga; pukwiyi. Category: People, Clan groups. See: yiminga.

yirrumpunga   See main entry: yirrimpunga. noun. forearm, lower arm.

yirrungorra   See main entry: yirrungwarra. masculine noun. shadow, spirit, vision, film, reflection.

yirrunguni   See main entry: yirrungurni. free form verb. cook, bake or roast in ashes.

yirrungurni   Variant: yirrunguni; yurrungurni. free form verb. cook, bake or roast in ashes. See: -awumi; mwanamwana; tapala; jangajikini. Api karri a-ri-ki-y-awurligi turna awarra yikwani api awungarri yirrungurni nga-ri-kirimi awinyirra yilinga. When the fire dies down to coals wells then we cook the carpet snake in the ashes. Ngawa yirrungurni ngintiri-kirimi wulipiyawini. We cook wild pumpkin in the ashes. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Food and cooking.

yirrungwarra   Variant: yirringwarra; yirrungorra; fe Þ Modern_Tiwi: yurrungwarra; wurrungwarra; wurrungorra. masculine noun. shadow, spirit, vision, film, reflection. This can be used to refer to the 'Holy Spirit', ngawa-rringani ngarra yirrungwarra (or yimanka) 'our father's spirit', but is not used for a person's spirit (see yiminga) or to the spirit of a dead person. Syn: yimanka, wakurtapa. See: karla, mapurtiti, warlamankini, nyingani, payamarnuwa, mankini, puliwuni, putiputini, marakati yamparriparri, yamurrutuwu; -marrala-, -warla-. Ngarra yi-p-akuluwunyi awarra yirrungorra ngini awarra tini papi yimi kangatawa. He saw a vision in which a man came to him. Note: Photo by Jennifer Lee Note: Picture by Judy Knowles, SIL artist Category: Christian religion, Art, Introduced items.

yirrupula   Variant: yirripula. feminine noun. 1 • small basket. made from jora for carrying water, honey or mangrove worms. Syn: turlini. See: pajikiti; tunga; tungwari; wangatunga; wangatuni; wulirrika; yangali; yimwarlini; yirrupuringa; palaji purrupurruka. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Plants, Palms, Things people make, Baskets and bags.

2 • pouch, as of wallaby. Wuta wu-ru-kulurumi yartipili kangi nyirra yirripula They grow up quickly in her pouch. Wupamalingama kangi wuta naringa yirripula They return to their mother's pouch. Category: Animal parts.

yirrupuliwiyi   See main entry: yirripurliwiyi. feminine noun. female wallaby with joey.

yirrupunga   See main entry: yirrimpunga. noun. forearm, lower arm.

yirrupuni   See main entry: yirripurni. masculine noun. fish bone.

yirrupuringa   Variant: yirripurunga. feminine noun. Stringybark basket, bag. See: pajikiti; tunga; tungwari; turlini; wangatunga; wangatuni; wulirrika; yangali; yimwarlini; yirrupula; palaji purrupurruka. Ninkiyi, yoni yu-wuntiyarra awuta arikutumurnuwi, yimi ngini, "Ngu-mani-jiyarra-mami ngini nyirra sheep nyirra mupurra ngini ngampi-jawiya nginingaji yirrupurunga nga-ri-kirimi ngini arlaga ngampi-ri-mangi-rr-alami." Then he told those people another story, saying, "I am going to tell you about sheep skin which we sew to make it like a bag for putting juice in." Category: Things people make, Baskets and bags.

yirrupurunga   See main entry: yirrupuringa. basket.

yirruputara   See main entry: yirrimpuntara. noun. mouth, lips, beak of bird.

yirrupuwata   See main entry: yirripuwata. masculine noun. high tide, king tide, fullness (as of a container).

yirruwala   See main entry: yirriwala. masculine noun. flat throwing stick.

yirruwamini   masculine noun. male turtle. See: arlata; jarrikarlani; jarrikarlaninga; karntumwaka; kitipuruwajuwu; kitirika; kitirini; kujupurruwatuwu kutungaruwu; kwakijingirri; manimpiri; majirti; marrakani; mirningatinga; yimpirnukwa. Note: Photo by Ian Morris in ‘Tiwi Plants and Animals’ p123 Category: Sea or mangrove or river life, Reptiles, Turtles.

yirruwayi   masculine noun. heavy rain. Syn: malapurringa, malapurrini. See: marakata; jaratinga; pirrawumpuli; anjulini; jamutaka; pakitiringa; jamutakari; -aturrukwa; -ukwa -ungwali; -wijilarlinga; -angantima; -anganti-; -mi-; -wungwarla-. Tuwawanga awujangwali api awarra pakitiringa ngarimamula awarra yirruwayi pakitiringa. Then it starts to rain again, so we call that rain yirruwayi (heavy rain). Category: Weather.

yirruwunari   See main entry: yirriwinari. temporal word. season of year.

yirruwuni   See main entry: yirriwini. predicative. cold.

yiruwuni   masculine noun. shade, shelter. made of branches. Syn: marlani. Category: Buildings.

yiruwuti   See main entry: ruwuti. noun. heart.

yita   Variant: yinta. particle. indeed!, it's. This, together with nginta and ata, is an elusive particle it is difficult to determine the precise meaning and usage. It adds some sort of emphasis. Gram: often used together with wanga which seems to add a sense of 'really' or 'truly'. Syn: nginta. See: ata. Ngiya kalikali ngi-ri-makirringi-mi pili amparrimani mapurtiti. Yita wanga jarrangini. I ran in fright because I thought here was a ghost. It was really a buffalo! Category: Particles or conjunctions or clitics.

yiwaja   noun. Iwaidja language and people. of Croker Island and adjoining mainland. Syn: tarruwla. Category: Language.

yiwarla   noun. buffalo. Syn: jarrangini, kuntiyani. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Introduced animals.

yiwarnta   Variant: yiwarta. masculine noun. residue, what is left after leaf is chewed. Category: Change of position or state.

yiwirli   Variant: fe Þ Modern_Tiwi: yuwurli. masculine noun. mangrove worm. Bactronophorous thoracites. Most Tiwi people really love eating these. They chop them out of the rotting mangroves trees. Then they eat they worm by putting the head into their mouths and running their fingers down the worm and squeezing out the mud. Then they bite off the head and throw it away and then swallow the worm whole. People especially use yiwirli as food for old people or people who are sick or not healthy and also for women who are pregnant. They are also good for people with hangovers from drinking too much alcohol. People should not eat yiwirli during Tiyari, the build up season from mid-August to November. Syn: milipukani, mwarini, yirrikala. See: minyinga; wakijapa; manjatama; milimpilini. Note: Photos (1) and (2) from ‘Tiwi Plants and Animals’ p125 Note: Photo (3) by Marie Godfrey Category: Sea or mangrove or river life.

yiyangwarri   See main entry: yongwarri. particle. etcetera, or whatever, and that sort of thing.

yiyawungarri   See main entry: yongwarri. particle. etcetera, or whatever, and that sort of thing.

yolanjinga   See main entry: yilonjinga. noun. red (ochre).

yompa   See main entry: yampwa. noun. hip, hip joint.

yompurrara   See main entry: yampurrara. plural noun. 1 • hips.

2 • scissors.

yompwa   See main entry: yampwa. noun. hip, hip joint.

yonga   See main entry: nyonga. feminine adjective. other, different, next (feminine).

yongarri   See main entry: yongwarri. particle. etcetera, or whatever, and that sort of thing.

yongorri   See main entry: yongwarri. particle. etcetera, or whatever, and that sort of thing.

yongwarri   Variant: yawungarri; yangwarri; yongarri; yongorri; fe Þ Old_Tiwi: yiyawungarri; yiyangwarri. particle. etcetera, whatever, and that sort of thing. Anginayi miratinga angi arikulanga a-p-akirtirruwa arramukaminawurti nginingaji kanijawa purupunguluwurri, yiyawungarri. That big ship carries all sorts of things like flour, cars and whatever. Category: Particles or conjunctions or clitics.

yoni   Variant: fe Þ Modern_Tiwi: nyoni. masculine adjective. different or other, another, next, as in 'next month'.Feminine Old Tiwi: yinyonga. Feminine Old and Modern Tiwi: nyonga. Plural: yingwampa, yingampa. See: -mintirragajirri. Kutupi yi-mi kapi yoni pikini nankitawu kiyi yuwuriyi kapi piti-ni-ri-kuwuna jarranga. He got up on another horse over there and then went to where they were herding the cattle. Category: Number and quantity, Pronouns.

yoni pungintaga   Variant: nyoni pungintaga. Gram: + verb with root: -ma or -wunga change one's mind, have another idea. Morph: yoni/nyoni 'different' + pungintaga 'head' +‑ma 'become' or‑wunga 'get'. Syn: yoni fe Þ or nyoni punyipunyi -mi. Ngarra nyoni pungintaga yi-ma/yu-wunga. He changed his mind. Category: Talking or thinking.

yowurripaga   See main entry: yawurripaga.

yoyi   1 • masculine noun. dance, ceremony. See: kirama; wurama; -akijawu; jurraga; yirrikipayi; yirranikara. Category: Traditional religion, Ceremonies.

2 • free form verb. dance. Awarra Patamankara yimani ngini, 'Ngajiti yoyi ngimp-a-ri-mi, ngajiti ngimp-a-ri-mirnikuwa pili awarra yita mapurtiti awarra.' Father McGrath used to say 'Don't dance, don't dress up for the dance, because that is sinful.'. Note: Photo (1) by Jennifer Lee of mural and (2) from Tiwi Land Council archives Category: Moving, Ceremonies.

yoyinkimi   noun. thick bush honey, sugarbag. Syn: jalingini, purtukwi, yinjuparrura. See: yingwati; tawurati; jamulanjini; yimpara; payawankula; jipiyinkimi; mawungunya; ngartankula; yuwurama kitirrala. Ques: yingwati is the general term and it is the one most people know and use. There are several other terms for various types of 'bush honey' or 'sugarbag'. I have not personally verified the meanings given for each word. Category: Food and cooking, Traditional food.

yu-   See main entry: yi-. verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes - subject-tense he.

yukurri   See main entry: yikurri. numeral. four, fourth.

yumpunga   See main entry: yimpunga. 1 • kinship noun. older sister, older female cousin.

2 • locative word. end (of cliff, corridor etc).

yumurama   See main entry: mirama. feminine noun. female orphan, female bereaved of parents.

yunguka   See main entry: yungunkwa. feminine noun. sky.

yunguki   See main entry: yungunki. masculine noun. language.

yungukwa   See main entry: yungunkwa. feminine noun. sky.

yungumpula   See main entry: yingumpula. plural noun. angels.

yungunka   See main entry: yungunkwa. feminine noun. sky.

yungunki   Variant: yunguki; wungunki; wunguki; wungukwi; fe Þ Modern_Tiwi: yuwunki. masculine noun. language. in old Tiwi: only refers to the traditional 'proper' Tiwi language, in Modern Tiwi used as general term. In Old Tiwi 'language' is often just given as ngini + verb with root: -mi 'that which (one) speaks'. See: langwiji; karaliki. Awarra Patamankara wunguki yi-p-angiraga-mini nginingawila. Father McGrath talked our language. Category: Language.

yungunkwa   Variant: yunguka; yungunka; yungwuka; yingunka; yinguka; fe Þ Modern_Tiwi: yuwunka; yunka. feminine noun. sky. See: wampaka; yirrakunga. Category: Sky.

yungwuka   See main entry: yungunkwa, yungunkwa. feminine noun. sky.

yunjula   See main entry: yinjula. feminine noun. old woman.

yunukuni   See main entry: yirnukuni. temporal word. long time.

yununga   See main entry: yinunga. feminine noun. Fern-Leaved Grevillea.

yupunga   See main entry: yimpunga. 1 • kinship noun. older sister, older female cousin.

2 • locative word. end (of cliff, corridor etc).

yupurrini   See main entry: yipurrini. 1 • masculine noun. fight, fighting.

2 • free form verb. fight.

yupwaka   See main entry: yimpwaka. feminine noun. younger sister.

yurnukuni   See main entry: yirnukuni. temporal word. long time.

yurrajirrima   See main entry: yuwurrajirrima. numeral. three.

yurrara   See main entry: yuwurrara. numeral. two, second.

yurruka   See main entry: yirrukwa. feminine adjective. tall female or long (feminine).

yurrukuni   See main entry: yirrukuni. masculine adjective. tall male, long (masculine).

yurrukurruka   See main entry: yurrukurrukwa. masculine noun. crumbs, small pieces (left over food, tobacco etc); syllable.

yurrukurrukwa   Variant: yurrurruka. masculine noun. crumbs, small pieces (left over food, tobacco etc); syllable. Syn: jukurrukwa. Kiyija jimintakirayi. Yita yirrikurrukwa. You gave me a little bit. Only the crumbs. Category: Food and cooking, Language.

yurrukuwi   See main entry: yirrukuwi. plural adjective. tall people.

yurrukwa   See main entry: yirrukwa. feminine adjective. tall female or long (feminine).

yurrula   See main entry: yirrula. masculine noun. old man.

yurruma   See main entry: yirruma. noun. paternal totem group.

yurrungurni   See main entry: yirrungurni. free form verb. cook, bake or roast in ashes.

yurrungwarra   See main entry: yirrungwarra. masculine noun. shadow, spirit, vision, film, reflection.

yurta   free form verb. hit on wing (as bird is flying). Tangini yurta yimi, ninkiyi ji-ni-p-awuliga yakuluwuni, awinyirra nyarringari. He hit the goose on the wing with the stick and it fell to the ground. Category: Violence or impact.

yuwani   kinship noun. younger brother, younger male cousin (father's brother's son or mother's sister's son). Anth: Term of address (when talking to the person).Plural: ngilipi. Term of reference (when talking about the person): ngiyuwani. Reciprocal term - Masculine: yuwuni. Reciprocal term - Feminine: yimpunga. Category: Kin terms.

yuwanka   feminine noun. experienced, clever, skilful female hunter.Masculine: yuwankini. Plural: yuwankuwi. Syn: ngapikirayinga, alikirayinga; Ant: kumwarninga. Category: People, Human status, Physical qualities, Describing people or animals, Hunting or fishing.

yuwanki   noun. example for someone. Gram: no feminine formPlural: yuwankuwi. Syn: malukunyini. Ngarra-rringani yuwanki. He is following his father's example./He is acting like his father. Nyirra yuwanki nginingaji nyirra-naringa. She is following her mother's example. Nganginaki ngajuwanga nyirra yingarti ampi-ri-mangapa pili nyirra-rringani yuwanki. This woman can't help drinking a lot because of her father's example. Category: Describing people or animals, People, Human status.

yuwankini   masculine noun. experienced, clever, skilful hunter.Feminine: yuwanka. Plural: yuwankuwi. Syn: ngapikirayini, alikirayini; Ant: kumwarni. Category: People, Physical qualities, Describing people or animals, Hunting or fishing.

yuwankuwi   plural noun. 1 • clever, skilful hunters.Masculine: yuwankini. Feminine: yuwanka. Syn: ngapinkirayuwi, alikirayuwi; Ant: kumwarnuwi, kitarrimayuwi.

2 • examples for people.Singular: yuwanki. Syn: malukunyuwi. wuta-rringanuwi yuwankuwi they copy their fathers. Category: Human status, Describing people or animals.

yuwarnti   masculine noun. water monitor or goanna. Syn: pakitiroti. See: kawarri; muwani; muwaka; warrikarriki; wayika. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p119 Category: Sea or mangrove or river life, Reptiles.

yuwarra   masculine noun. flat eating stick, spoon. Syn: jipuni. See: yawuni. Category: Tools or utensils.

yuwarringa   feminine adjective. flat.Masculine: yuwarrini. Anaki tayipuli yuwarringa. This table is flat. Category: Describing things.

yuwarrini   masculine adjective. flat.Feminine: yuwarringa. Category: Physical qualities.

yuwiyangipila   plural noun. Mosquito clan people. Syn: timilawi, wilintuwila. Category: Clan groups.

yuwumpula   See main entry: yingumpula. plural noun. angels.

yuwuni1   kinship noun. older brother, older male cousin (father's brother's son or mother's sister's son). Anth: Term of address (when talking to the person) and Term of reference (when talking about the person)Feminine: yimpunga. Plural: yuwupi. Reciprocal term - Masculine: yuwani 'younger brother'. Reciprocal term - Feminine: yipwaka 'younger sister'. See: yimpunga; yuwani; yimpwaka. Category: Kin terms. Category: Kin terms.

ngawa-yuwuni   Jesus. Lit: our older brother. Category: Christian religion.

yuwuni2   masculine noun. mud. Syn: parrupawurli. Awinyirra kirimpika amp-apa yuwuni. That crab eats mud. Category: Land or ground, Water.

yuwunka   See main entry: yungunkwa. feminine noun. sky.

yuwunki   See main entry: yungunki. masculine noun. language.

-yuwupi   Variant: -yuwupwi; fe Þ Modern_Tiwi: -yipi. kinship noun. older siblings, older brothers and sisters; Anth: Term of reference (when talking about the person)Masculine: yuwuni. Feminine: yi(m)punga. Term of address (when talking to the person): ngiyuwupi. Reciprocal term - Masculine: yuwani. Reciprocal term - Feminine: yimpwaka. Reciprocal term - Plural: -ngilipi. See: -ngilipi. Category: Kin terms.

-yuwupwi   See main entry: -yuwupi. kinship noun. older siblings.

yuwurama   feminine noun. thin bush honey, sugarbag. Syn: ngartankula, yimpara. See: yingwati; jamulanjini; tawurati; payawankula; jalingini; jipiyinkimi; yinjuparrura; yoyinkimi; kitirrala purtukwi; mangirripangunya; mawungunya. Ques: yingwati is the general term and it is the one most people know and use. There are several other terms for various types of 'bush honey' or 'sugarbag'. I have not personally verified the meanings given for each word. Category: Food and cooking, Traditional food.

yuwurimi   Variant: yuwurumi. masculine adjective. hard, strong, solid (muscle), muscly (masculine).Feminine: juwurimi. Gram: Originally a verb but now only seems to be these two forms. See: warnikati. Awarra tini ngarra yuwurimi pili ngarra yipakirtirruwa awinyirra purinjirringa. The man is strong because he could carry a log. Note: Picture from ‘Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary’ Note: Picture from ‘Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary’

pungitaga or punyipunyi yuwurimi   be stubborn. Lit: head or brain is hard. Syn: pungitaga/punyipunyi -wulikagi. Yita nuwa punyipunyi yuwurumi nginingaji waranga pili karluwu nyimpirtangaya ngini ngawa ngapangiraga. You mob are stubborn because you don't listen to what we say. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Describing people or animals.

yuwurli   See main entry: yiwirli. masculine noun. mangrove worm.

yuwurrajirrima   Variant: yurrajirrima. Usage: Old Tiwi. numeral. three (humans or domestic animals).Old Tiwi masculine non-human and Modern Tiwi general term: yirrajirrima. Old Tiwi feminine non-human: jajirrima. yuwurrajirrima tokwampuwi three dogs. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Number and quantity.

yuwurrara   Variant: yurrara. numeral. two, second. Gram: In Old Tiwi for humans and domestic animals.Old Tiwi masculine non-human: yirrara. Old Tiwi feminine non-human: yinjara. Modern Tiwi general term: yirrara. Syn: ngarikarriki. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Number and quantity.

yuwurumi   See main entry: yuwurimi. masculine adjective. hard, strong, solid (muscle), muscly (masculine).