W - w
wa- Variant: a-. verb prefix. Gram: 3rd order of verbal prefixes – mood 1 - FRUSTRATIVE try to, (NON-PAST), in vain (PAST), for something not to happen, do something by mistake FRUSTRATIVE. Gram: a- following certain subject-tense prefixes; often followed by the links: ri-, as immediately before a class 1 verb root or Incorporated form, the evening prefix ki- or ma- 'with', by r- immediately before a class 3 verb root or incorporated form and by j- before a class 2 verb root or incorporated form. Wuta pirr-a-ri-pirni awinyirra kwarikwaringa, api karluwu pili nyirra yirrima ampila, amintiya yingarti punyipunyi ampini, api kaparli pirikirimani awinyirra. They tried to kill Kwarikwaringa (the butterfly) but they couldn't because she flew away, and she was smart and they kept missing her. Kiyi ju-wa-ri-mangapa awarra kukuni, api karluwu pili yikwanari yi-mangi-mi awarra kukuni. Then she tried to drink the water, but she couldn't because the water was hot. Ngiya ngirr-a-ri-muwu kangi yirrikipayi ngarra kiriwarra. Ngiya ngampirramani ngirramini waranga. I sat down on the back of a crocodile by mistake. I thought it was a rock.
-wa1 intransitive verb root 1. for something to burn; for food to cook. Gram: 'he' or 'she' as subject Syn: -kuwirratiga, -kuwirranyi, -kuwurnama, -awumi, jurrimumi -mi. See: turnuwa. yu-wa it burned. ninganuwanga ampu-ji-ngu-wa it (feminine) is still cooking. tapala juwa it (feminine) cooked on the coals. Category: Food and cooking, Change of position or state.
-wa2 intransitive verb root 1. be. pu-ru-wa they were. Gram: normally with ma- 'with' or an incororated form such as, -kujurru- 'sexual partner' See: -marruwa; -kujurruwa; -irranyuwa. Category: Being.
-wa3 See main entry: -wunga. transitive verb root 3. get.
-wa-1 incorporated form 1. words, talk, bite, mouth. See: -ipujinga-; -upu-; -wayalami; -wayalangimi; -wayorlipirri; -waningi-; -wangirri; -wayapija -wayakirruwa; -wayakurluwunyi; -waraparraluwu. Ninkiyi, wutatuwu kapi awungarrapa, kali pirri-yi-ma-rru-wa-m-am-ani. Then those who were here began to run around with the news. Api nyirra awinyirra ninganuwanga yu-wa-pungintayi ngini ngarra yipangiraga awarra john the Baptist. Well she still thought about the words which John the Baptist spoke. Yala ngu-wa-ja-wa-y-akurluwunyi ngini nuwa nyi-ru-wa-y-orlimpirri ngini ngu-wu-rra-marri-wa-mungu-rr-angulimayi. I'll try to understand the importance of your words so that I will know. Ngini ampi-ri-mangu-wa-mwari pwajininga api mirrijini a-mi-mangu-wa-y-akitirrari ngarra ngwiyi awungarri pupuni arimi. If he leaves the drink and concentrates (on taking his) medicine he'll get well. Ninkiyi, yati jurra yuwunyawu awarra Noah, api tuwawanga papi yu-wu-ja-m-amugi api ninkiyi awurlanari yi-ni-ri-ki-y-akupawurli kapi kirawarri. yi-ni-ri-wa-y-orlimpirri kangi yirriputara awurankini wiyini. Then one week he threw out, that Noah, well again he caused to go out that pigeon. Then Noah waited one week and again sent out the pigeon. It came back carrying a new leaf in its mouth. Ninkiyi, wutatuwu kapi awungarrapa, kali pirri-yi-ma-rru-wa-m-am-ani. Then those who were here began to run around with the news. Api nyirra awinyirra ninganuwanga yu-wa-pungintayi ngini ngarra yipangiraga awarra john the Baptist. Well she still thought about the words which John the Baptist spoke. Yala ngu-wa-ja-wa-y-akurluwunyi ngini nuwa nyi-ru-wa-y-orlimpirri ngini ngu-wu-rra-marri-wa-mungu-rr-angulimayi. I'll try to understand the importance of your words so that I will know. Ngini ampi-ri-mangu-wa-mwari pwajininga api mirrijini a-mi-mangu-wa-y-akitirrari ngarra ngwiyi awungarri pupuni arimi. If he leaves the drink and concentrates (on taking his) medicine he'll get well. Ninkiyi, yati jurra yuwunyawu awarra Noah, api tuwawanga papi yu-wu-ja-m-amugi api ninkiyi awurlanari yi-ni-ri-ki-y-akupawurli kapi kirawarri. yi-ni-ri-wa-y-orlimpirri kangi yirriputara awurankini wiyini. Then one week he threw out, that Noah, well again he caused to go out that pigeon. Then Noah waited one week and again sent out the pigeon. It came back carrying a new leaf in its mouth.
-wayangirri send a message, ring up. Morph: ‑wa‑’words’ +‑angirri 'send'.
-wa-2 incorporated form. ant. See: waliwalinga. nga-ru-wa-kiringayi we scratch because of the ants.
-wa-3 incorporated form 1. yam. See: muranga; ngirawiyaka; -irti-. Ngump-ati-mi-rri-ngu-wa-riyi. Ngimpi-ni-wa-y-amukurigi awungarruwu kapi ngawila wangatamiya. We go in the morning for yam. We put down the yam where we are alone. Ngimpi-nti-rri-ki-ngu-wa-mili. We sleep out there with the yam overnight.
-waga feminine verb root 3. Gram: + Indirect object prefix give permission to or permit someone to hit or kill someone; to betray someone, plot to kill someone. putu-mu-waga they gave him permission (to hit someone). Ngarra ju-ripu-waga ngini ngiya pirriminipirni. He gave them permission to hit me. Category: Talking or thinking.
-waja See main entry: -wanja. transitive verb root 3. not share (food).
-waji- Variant: -wanji-; -aji-; -aj-; fe Þ Modern_Tiwi: -oji-. incorporated form 3. only, just. Gram: aji- or aj- following some prefixes; wanji- phonological variation; The compiler needs to study the use of this form more. ampu-waji-lipi-y-amatilayi it (curtains) just hangs. pupuni ngumpu-waji-ngi-muwu I'm enjoying just sitting. Partuwa kiyi, ju-wunyawu kapi mirripaka yu-wa-r-aji-ngartigi nyirratuwu yu-wunungurimagi. After that he threw her into the sea and just tried to drown her, but she held onto him. Ngiyatuwu ngumpu-waji-ngi-wayakirayi nyirratuwu ampu-waji-ngi-kirimi ngarramini. I just give her language and she just writes it down. (that's all we do).
-wajigi See main entry: -wanjigi. transitive verb root 1. note something.
-wajili- Variant: -ajili-. incorporated form 3. poking stick (into ground). for finding eggs, goanna etc. See: -wurtikirimi; -wurtiyangirri; -irrapila. ngintu-wajili-kirim-ani we would poke stick into the ground (to try to find turtle eggs, rokini, muwani etc).
-wajimpiligi transitive verb stem 1. not understand talk. Morph: ‑wa‑’words’ +‑wujimpiligi 'not recognise'. Ant: -wamagi, -wayakurluwunyi, -wamarratinganga. "Wangini ngini ngiya ngumpangiraga, api nuwa yita awarra nyiruwajimpiligi," yimi. "It is what I say that you don't understand," he said. Category: Talking or thinking.
wajini masculine noun. armband used at initiation ceremony. See: pamijini; parnti; yarirringa; wulika; arlipurrini; yariti; wamukini. Category: Traditional religion, Ceremonial objects.
wajiniyati masculine noun. man at third stage of initiation. Category: Initiation stages.
-wakaga feminine verb stem 1. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix stop or prevent someone eating. Morph: ‑wa‑'bite' +‑kaga 'prevent'. See: -kaga; -pakaga; -akaga. Karluwu puranji yi-rri-j-apu-kani api yu-wa-mwar-ani pili yingwampa pirri-mu-wakaga-mini. He wouldn't be able to eat properly but would leave the food because others would (come and) prevent him from eating. Category: Violence or impact.
wakajini masculine noun. type of edible root, bush potato. Eriosema chinense, Ipomoea graminea. It is a small bush (about 60 cm high) with round roots red outside but white flesh which people can eat either raw or roasted. Syn: munkwarti, pwati, pirlumataka. See: roka; yirokwa; rokuni; jaliwaki; mayilinga; karrapini. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Note: Photo from 'Tiwi Plants and Animals' p62 Category: Plants, Traditional food, Food and cooking.
wakayi interjection. ouch!, oh dear!, alas! cry of pain. Syn: yakayi. See: yayi. Category: Interjections.
waki Variant: woki. Usage: Modern Tiwi. From: English. 1 • noun. work. Partuwa, wuriy-apa wurtiyarra nginingatawa amp-alikiri awarra alawura ngini ngarra waki a-p-akirayi. After that they go and tell his big boss, that one who gives him the work.
2 • free form verb. work. Syn: -amurrumi. Pili yita yingampa wuta kapi kakunukuluwi karluwu tijim wurimi wuta-mwaruwi ngini waki wurimi ngini wutawa tangarima, kapi awirankuwi. It is because some of the older people don't teach their daughters how to keep house, some of those young ones. Category: Working.
wakijapa Variant: wakijampa. feminine noun. bitter mangrove worm. Bactronophorous thoracites. They are small, up to 15 cm long and 5 mm in diameter. They are often found in the wood of mangrove trees, such as artama. People do not generally eat them raw as they cause throat irritation and coughing. People boil them up in water for up to 20 minutes to form thick soup, which they then swallow slowly in small amounts to ease colds, coughing and chest congestion. It is good for breast-feeding mothers. Syn: manjatama, minyinga. See: yiwirli; milipukani; mwarini; yirrikala; milimpilini. Read: 'Tiwi Plants and Animals' p26. Category: Sea or mangrove or river life.
wakijarrini masculine noun. type of vine, fishing line. See: mawunkati; tuwayini. Category: Plants.
-wakili See main entry: -wankili. intransitive verb root 1. beg.
-wakilira intransitive verb stem 1. spread word or news. Morph: ‑wa‑'word' +‑kilira 'spread'. Syn: -wangirlijiga, -marruwayajingarla. Api karri mwarikumwarni yi-ma-mini yati tini, api awungarri yi-wakilira-mini ngini waya ngarra mwarikumwarni yima. When a man would reach the first stage of intiation he would spread the news that he was an initiate. Category: Talking or thinking.
wakinimani From: English. masculine noun. working man, man who works hard. Category: People, Human status, Working, Describing people or animals.
-wakirimi intransitive verb stem 1. make up (words of song or story), make law. Morph: ‑wa‑’words’ +‑kirimi ’make’. Karri kurlama wu-ri-wakirimi awarra ngini awirankini wurukuruwala, awuta jajingaruwi. At the kurlama ceremony the men make up new songs. Category: Talking or thinking, Language. Category: Talking or thinking, Language.
jurra -wakirimi write. Morph: jurra 'paper' + verb with incorporated form:‑wa‑'words' + root:‑kirimi 'make'. Syn: -wilarlinga, fe Þ Modern_Tiwi: jurra -kirimi. Awuta kakirijuwi jurra wu-ri-wakirimi yingarti ngirramini kangi jukurli. The children write lots of stories in school. Category: Body functions or actions.
-wakirruwa Variant: -wakurruwa. intransitive verb stem 1. mispronounce something, speak incorrectly. Morph: ‑wa‑’words’ +‑kirruwa 'miss'. Syn: -wampilawurrini, -wayakirruwa, -wawumpina. See: -wamirinyi; jirti. Ant: -alankura. Category: Talking or thinking.
-wakitikimi learn words, learn language. Morph: ‑wa‑'talk' +‑kitikimi 'pull'. See: lern; -marruwayapunya; -wakiyurruwa. pi-ri-wakitikimi they learned language. Category: Talking or thinking, Language.
-wakiyurruwa intransitive verb stem 1. catch on to (learn) a word. Morph: ‑wa ’words’ +‑kiyurruwa 'catch up'. Syn: -wamarratinganga. See: -wakitikimi; lern; -marruwayapunya. karluwu nginti-ja-wa-kiyurruwa I haven't learnt that word. Category: Talking or thinking.
-wakurruwa See main entry: -wakirruwa. intransitive verb stem 1. mispronounce something.
wakurtapa Variant: fe Þ Modern_Tiwi: wakutapa. noun. shadow, film, spirit. Syn: yirrungwarra (or wurrungwarra), yimanka. See: puliwuni; putiputini; nyingani; mapurtiti; karla; warlamankimi; marakati; yamparriparri; yamurrutuwu -marrala-; -warla-. Note: Photo by Jennifer Lee Note: Picture by Judy Knowles, SIL artist Category: Christian religion, Art, Introduced items.
wakutapa See main entry: wakurtapa. noun. shadow, film, spirit.
wakuwakini Variant: wakwakini. masculine noun. Crow. Corvus orru. Syn: kirlirampani. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Birds.
wakwakini See main entry: wakuwakini. masculine noun. Crow.
-wala- See main entry: -warla-. incorporated form 3. spirit of dead person.
walamparni predicative. full, plenty, much. See: yingarti; tayikuwani; tayikuwanga; tayikuwapi; murlikinya. Category: Physical qualities, Number and quantity.
-walangarti See main entry: -alangarti. intransitive verb root 2; Old Tiwi: intransitive verb root 3. go, fall, jump or dive into water.
walangututi noun. thigh, back legs of tortoise, possum bandicoot etc. Syn: yinkala, kiripayuwa. Category: Body parts and products.
walanka feminine noun. spear. general term. Syn: numwariyaka. See: arati; arawinikiri; jalikaraji; jukwarliti; jurroringa; kayartirri; kulinjila; kurninjila; kutinikarri; miputikimi mungarlaka; murrukuwunga; numwariyani; nurningini; nyingitinga; pijiwaya; pingawini; tilipiringa tongontilawu; tortinga; wulingaringa; yirrinkirliyati; -ingwarlimi-; -kipi-; -pwatijingi-; -wumurtiji-. Category: Weapons (including for hunting).
walawala masculine noun. pain. See: jana; jira. Yingarti walawala (yimi) kangilawa purnikapa. There is a lot of pain in my body. Category: Sickness or injury and healing. Category: Sickness or injury and healing.
walawala -wurrimi pain, hurt. Morph: walawala 'pain' + verb with root:‑wurrimi 'be'. Ques: only a few examples of -wurrimi Category: Sickness or injury and healing.
-wali See main entry: -ungwali. intransitive verb root 2. urinate, rain.
-wali- See main entry: -walipi-. incorporated form 3. cut up meat.
waliji Variant: wayiliji. From: English. noun. radio, wireless. Note: Picture by SIL artist Category: Introduced items.
walikuwila plural noun. Fire clan. Syn: kujaluwi, wuriyupila. Category: Clan groups.
walimani From: Iwaidja. From: Iwaidja. 1 • feminine noun. axe, tomahawk. Syn: kurrijuwa, kuluti, jurtukwa. See: munkwanga, munkwani, jampayini; -ati-, -piyonjii-, -kiyonji-. Note: Photo from Grant Cochrane - www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=2365 Category: Tools or utensils, Number and quantity.
2 • numeral. seven. Syn: kiringarra yati, juwunkayi.
waliminikima feminine noun. rock fern. Drynaria querifolia, Dicranopteris linearis. People sometimes may roast the base of the frond or the roots on the coals and eat them. Syn: jukula, jurntuma, tipurrukurtuwa, mirrijikurlini. Read: 'Tiwi Plants and Animals' p43, 45. Category: Plants, Food and cooking, Traditional food.
walimurrupuni Variant: mwalimurrupuni. masculine noun. water spout. Category: Water.
-walingampa intransitive verb root 3. Gram: May have indirect object prefix take punishment or retribution for someone else. such as a hiding because a relative caused trouble or did something wrong. Syn: -warrimiwirri. Category: Social behaviour.
-walipi- Variant: -alipi-; -ali-; -wali-. incorporated form 3. cut up meat. Osborne, 1974 p49 gives this as cooked meat but it seem to be used for raw meat as well. See: -paningi-; -kunji-; purnikapa. Japuja papi nga-ri-marr-ali-pi. We arrive home with the meat. yi-min-ingilampang-alipi-y-ankina he stole my meat from me while I was asleep.
waliti See main entry: warliti. masculine noun. sail (of ship or boat).
waliwalinga Variant: waluwalinga. feminine noun. large ant.Plural: waliwalinguwi. Syn: waliwajanga. See: -wa-; waliwalini. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p128 Category: Insects and spiders.
waliwalinguwi plural noun. ants.Singular: waliwalinga. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Insects and spiders.
waliwalini Variant: waluwalini. masculine noun. small ant. See: waliwalinga; -wa-. Category: Insects and spiders.
-waluwa transitive verb root 1. Gram: direct object - person taught teach. Morph: wa‑’words’ +‑iluwa 'give'. Syn: -piliga, -mingirripiliga, -ajipiliga, -mingirrajipiliga, -wayakirayi, tijim fe Þ or lernim (-mi. Gram: The differences between these various roots and stems are not clear, without further study. This form probably originally had the first meaning but has gained the second See: -kirripiliga; -imungitiga; -ajilipiliga; -murripiliga. Ngiya ngurru-wuni-waluwa yingwampa awirankuwi ngini awarra yuwunki ngini awuta paparluwi pirri-p-angiraga-mini. I taught some young people about the language that the old people used to speak. Ngiya ngu-wurtimarti ngini ngu-wunu-waluwa ngiya-mamirampi ngini ngiya-ampi putu-wurupura. I want to teach my children what my grandparents left behind. [MCS Book 185 p22] Note: Photo from Jennifer Lee Category: Talking or thinking.
waluwalinga See main entry: waliwalinga. feminine noun. large ant.
waluwalini See main entry: waliwalini. masculine noun. small ant.
-waluwuni intransitive verb root 3. crawl, move slowly. Syn: -marnuwa. Awarra jupwajirringa pirlamarri yu-waluwuni kapi wupungiyanga kiyi yati tini yi-mu-kupuri. The wallaby moved along in the grass slowly unaware (of the men) and one man shot it. Note: Photos (1) Used with permission and (2) www.publicdomainpictures.net/view-image.php?image=16252&picture=brown-kangaroo">Brown Kangaroo</a> by Petr Kratochvil Category: Moving.
walwayi See main entry: alawayi. adverb. always.
-wama See main entry: -awama. nominal suffix. intensity (feminine).
-wamagi transitive verb root 1. know words, understand words. Morph: ‑wa‑’words’ +‑imagi ’know'. Syn: -wamarratinganga, -wayakurluwunyi; Ant: -wajimpiligi. See: -majawu; -mungimajawu; -mungurumi; -mungumuwu; -mingimiringarra; punyipunyi; -wakiyurruwa. pi-ri-wamagi they understood the words. Nuwa waya nyi-ru-wamagi ngini ngiya ngimp-angiraga. Do you understand the words which I am speaking? Category: Talking or thinking.
-wamarrartipigi Variant: -wamirrartipugi. transitive verb stem 1. break off talk, interrupt talk, break law. Morph: ‑wa‑'talk' +‑marrartipigi 'break off'. Syn: -wapiyanganta. "Kapi awarra ngirramini pi-ri-wa-marrartipug-ani, api paparluwi awuta jajiruwi purru-wunu-mamula-mini," pirimi awuta kunukurluwi. "Those who used to break the law, well the ancestors would call them bad," said the elders. Category: Talking or thinking.
-wamarratinganga verb stem. understand words; to catch words. Morph: ‑wa‑’words’ +‑marratinga‑'wallaby' +‑wunga 'get'. Syn: -wamagi, -wayakurluwunyi; Ant: -wajimpiligi. See: -majawu; -mungimajawu; -mungurumi; -mungumuwu; -mingimiringarra; punyipunyi; -wakiyurruwa. pi-ri-wamarratinganga they understood. Ngiya ngu-ru-wamarratinganga ngini nginja waya nyimpangiraga. I understand what you are saying. Category: Talking or thinking.
-wamiligi Variant: -wamurligi. intransitive verb root 1. fill mouth with food, have a mouthful of food or liquid. See: murlikinya. Ngiya yinkiti ngi-ru-wamiligi I have a big mouthful (of food). Category: Body functions or actions.
-wamini See main entry: -awamini. nominal suffix. 'intensity' (masculine).
-wamini- incorporated form 1. nothing, without something. Ngawa ngintu-wamini-y-akupawurli karrikamini jipwajirringa. We went home without any wallaby. Nyirra kutupi ampu-ru-wamini -mi She (dog) is jumping up because she has no (food). Api pi-ri-ku-wamini-mili yinkiti. Well they went to bed without any food. Ngawa ngintu-wamini-y-akupawurli karrikamini jipwajirringa. We went home without any wallaby. Nyirra kutupi ampu-ru-wamini -mi She (dog) is jumping up because she has no (food). Api pi-ri-ku-wamini-mili yinkiti. Well they went to bed without any food.
-kupuwaminimuwu not smoke. Morph: ‑kupu‑’smoke' +‑wamini‑'nothing' +‑muwu 'live'. Lit: live without tobacco. a-ri-kupuwaminimuwu he doesn't smoke.
-wamirigi feminine verb root 3. be minus something, lose something (not mislay), be lacking in something, not to give someone something when they ask form it, use hand signals to indicate that you have nothing (used in response to someone asking for something). Morph: ‑wamini‑'nothing' +‑urugi 'put down'. pu-tu-wamirigi they were lacking something. Yita ngiya waya yati ngumpu-wujing-amirigi, mun-ji-rr-akinya. I am the one whose stuff is missing. They keep stealing from me. Category: Change of position or state.
-wamirinyi intransitive verb root 1. stammer, stutter, not talk properly. can refer to someone not speaking the language properly. See: -wampilawurrini; -wawumpina; -wakirruwa; -wayakirruwa; jirti -wayapija. Ant: -alankura. pi-ri-wamirinyi they stuttered. Nyirra ju-wamirinyi karri jikuruwala kangi jurra. She stammered when she sang in church. Category: Talking or thinking.
-wamiripungi intransitive verb root 1. for someone to shake with pain. See: -kuruwuntipagi; -wuntipi; purli; purlingiya. ju-wamiripungi she shook because of pain. Category: Sickness or injury and healing, Body functions or actions.
-wamirnikuni verb root 1. think of words, remember words. Morph: wa‑'talk' +‑mirnikuni. Gram: Only used with a negative - 'to not be able to think of words'. I have not found any example of -mirnikuni without the -wa-'. See: -wayakurluwunyi; -wamagi; -pungintayi. Category: Talking or thinking.
-wamirrartipugi See main entry: -wamarrartipigi. transitive verb stem 1. break off talk, interrupt talk, break law.
-wamirrinikila intransitive verb stem 1. finish or end a story. Morph: ‑wa‑'talk' +‑mirrinikila 'finish'. Category: Talking or thinking.
wampaka Variant: wapaka. feminine noun. upper sky. Syn: fe Þ Old_Tiwi: yungunkwa, fe Þ Modern_Tiwi: yuwunka, yirrakunga. Category: Sky.
-wampalawurrini See main entry: -wampilawurrini. intransitive verb root 1. make mistake in talking, mispronounce, speak incorrectly.
-wamparri Variant: -amparri; -parri. intransitive verb root 3. finish, end, come up to (here). as of a story. Syn: -ipaya, -kururiyi, -majakururiyi, -mirrinikila. See: -amarntinya; -wapukinyimi; -wutuwiya; ayipa; -wankiri-. pi-ri-wamparri they finished (the talk). Waya juwa awarra ngirramini a-wamparri That's the end of the story. yipangulimayi kapi yirringarni a-ri-mang-amparri he walked to where the lake ended. Maka a-wamparri awarra naki tayipuli? How long is this table? Lit: Where does this table end?. Yarirringa naki ju-wamparr-ani awarra tini. The Pandanus armlets came right up to here on that man (showing where on his arm). amp-arimu-parri the end camp or last group of people (living together). Category: Change of position or state. Category: Change of position or state.
ampiliminamparri the ends of a house.
wampati From: English. noun. wombat. Wombats do not actually live on the Tiwi islands so there is no Tiwi name for them. Awinyirra arlitiwiyi juwurtiyarra awarra wulimani wampati, ngini yi-mata-nungura ngini nyitawa tuwara. The wallaby told the old wombat to hang onto her tail. Category: Animals.
-wampilawurrini Variant: -wampulawurrini; -wampalawurrini. intransitive verb root 1. make mistake in talking, mispronounce, speak incorrectly. Morph: ‑wa‑'words/talk' +‑wumpilawurrini. Ques: I have not found any examples of -wumpilawurrini other than this use. Syn: -wawumpina, -wakirruwa, -wayakirruwa. See: -wamirinyi; jirti -wayapija. Ant: -alankura. pu-ru-wampilawurrini they made a mistake in talking. Nuwatuwu karluwu nyu-wa-purimagi ngini ngimpangiraga. Ninganuwanga nyi-ru-wampilawurrini. You don't know, how to talk properly. You still mispronounce words. Wu-rra-y-angiraga warntirrana ngini ngawa waya nga-p-angiraga. Ngawa arnuka nga-timarti ngini pu-ma-ta-wampalawurrini. They should talk correctly that which we speak. We don't like them to speak incorrectly. Category: Talking or thinking.
-wampirtuwa See main entry: -wampurtuwa. transitive verb root 3. open something.
-wampiti- Variant: -ampiti-. incorporated form 3. lower leg. See: yinguwana. yu-wampiti -pirni (a tree fell) and hit his lower leg. Murrupwaka pirri-wun-ampit-awiya. They locked up their ankles (in stocks).
-wampujigi transitive verb root 3. place (something valuable) in safe place. Category: Change of position or state.
-wampulawurrini See main entry: -wampilawurrini.
-wampunyimi Usage: Archaic ( old Old Tiwi ). intransitive verb root 3. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix be completely gone (as of tide). See: -anyimi; -wunyawanyimi; -wapukinyimi. Awuta tiwi nginingaji yilumpwarni yu-wampunyimi. All the people (are gone) like the tide which has gone right out. Category: Change of position or state.
-wampurtuwa Variant: -wampirtuwa; -waputuwa; -wapurtuwa; -apurtuwa. transitive verb root 3. expose something (by one's action), open something, burst open (as a boil), turn on (tap), gut (an animal) cut into with an axe (to open something). See: -awupurramigi; -angintaya; apunimi; -akupuringintigi. pi-rri-wampurtuwa they exposed it, they opened it. Karri ngawa karrikamini purnikapa api wulijinga ngamp-apurtuwa. When we have no (fresh) meat we open a tin. Karri wuta wu-ri-pirni jarrikarlani api wapurtuwa kiyi wu-p-ungwagi yimata. When they catch a turtle they gut it and then pull out the intestines. "Api ngiya ngi-rra-y-alumonjing-uwa," yimi. "Pili karri ngu-wuni-p-amarlingama api nginja ngwiyi tampurtuwa," yimi awarra ngini alawura. "Well I should see from afar" he said. "Because when I return well you will reveal (what you did)," said the one who was boss. Category: Change of position or state. Category: Change of position or state. Category: Change of position or state. Category: Change of position or state.
-wuningampurtuwa open container. Morph: ‑wuningi‑'goods' +‑wampurtuwa 'burst open'.
-kiningampurtuwa strike a match. Morph: ‑ki‑'fire' +‑wuningi‑'goods' +‑wampurtuwa 'burst open'.
jarrumwaka -wampurtuwa show someone the road or way. Morph: jarrumwaka 'road' +‑wampurtuwa 'burst open'.
wamukini masculine noun. armband. See: pamijini; parnti; yarirringa; wulika; arlipurrini; yariti; wajini; kulijima. Category: Traditional religion, Ceremonial objects.
-wamungi intransitive verb root 2. prepare for kurlama. Morph: ‑wa‑'yam' +‑mungi 'prepare?'. Gram: This -mungi may really be -minagi/fv:-minangi but there are no examples of these with -wa-. See: -ikinyapa; -minagi; -mungimili; -apuligapa; -ipiliga; -ipilingampa; -kunjingira; riti. Parlingarri ngawa-maninguwi ngawa-ampi pirri-mi-rri-ngu-wa-mung-ani ngirawiyaka. Long ago our grandparents used to prepare for kurlama. Category: Ceremonies, Traditional religion.
wamunta See main entry: wamuta. noun. hand, finger.
wamuta Variant: wamunta. noun. hand, finger. See: yikara; kiringinila; kirikurti. Note: Photo by Joy Naden Category: Body parts and products.
wamutinkimi masculine noun. man who kills with bare hands. See: wamuta; manjatawini; martirrimani; marununkini; yarnikatawi. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
wamutirrara numeral. ten. Morph: wamuta 'hand' + yirrara 'two'. Category: Number and quantity.
-wamwari Gram: + indirect object prefix ignore what told. Morph: ‑wa‑’words’ +‑umwari 'leave'. Syn: -wayamanyirra, -wayakitiringa, -waputiga. Ngini ngumpu-ngan-t-iyarra, kama nyimpu-ngu-wa-mwari? Why do you ignore what we tell you? Category: Talking or thinking.
-wamwarliga Variant: -wamorliga. intransitive verb root 1. Gram: + indirect object prefix insult or revile someone. Amintiya awunganuwanga awuta mitayuwi kapi purru-wuni-muki-kitirropurtayamugi, api awuta jirti pirri-p-angiraga-mini, pirri-mu-wamorliga-mini ngawa-yuwuni. And likewise those thieves whom they crucified with him, swore at (Lit: said bad things to) Our Older Brother and insulted him. Category: Talking or thinking, Social behaviour.
-wamwarri1 verb stem. for words to be clear or understood. Morph: ‑wa‑’words’ +‑mwarri 'clear'. See: -piyanginiga, -wapiyanginiga, -wayakupurunguntigi; turrunguni. Ji-nu-wa-mwarri awarra ngini pi-ti-ri-kuruwala. What they sang is clear (easily understood). Category: Talking or thinking.
-wamwarri2 eat only a little. Morph: ‑wa‑'mouth' +‑mwarri 'clear'. See: -mulaja, -wapa; ngamungamu, -mwanji-, -wurraga, -warnti, -mukapa, -mukuwarnti; -wayajarrimi; -amungalapa, -wanja; kirriki. Wuta ji-murru-wa-mwarri natinga muranga. They only ate one yam. Category: Body functions or actions, Food and cooking.
wanakati See main entry: warnakati. masculine adjective. hard (versus soft).
wanarringa See main entry: warnarringa. feminine noun. sun(shine), sun.
wanga particle. really, truly or actually. Gram: normally with yita or nginta seems to add a sense of 'really' or 'truly'; also used as part of some compound words, such as awunganuwanga, ninganuwanga, ngawilawanga See: wangini. Ngiya kalikali ngi-ri-makirringimi pili amparrimani mapurtiti. Yita wanga jarrangini. I ran in fright because I thought here was a ghost. It was really a buffalo! Nginta wanga puranji ta-y-amurrumi! Work really well! Wuta karluwu pi-ni-j-awuriji mutika pili jarrumwaka jiringa. Ata wanga pi-ni-p-awuriji mutuputi. They did not get into a car over there because the road was bad. They actually got into a boat. 'Awungana nganti-rr-akirimi, awarra ngini ngirramini a-mant-akirayi? Waya marri wanga nga-pu-wariy-apa nga-p-ajiyarra alawura,' wu-ri-mi. 'Manya awarra,' wu-ri-mi awuta yingwampa. 'What can we do to this one who is giving us trouble? We'll go and tell the boss,' they say. 'Let's do that,' say those others. Kuwanga jiyi-mi awarra? Wanga marri nginja jiyi-mi (or Marri wanga nginja jiyi-mi). Who said that? That's what you said! Ngiya kalikali ngi-ri-makirringimi pili amparrimani mapurtiti. Yita wanga jarrangini. I ran in fright because I thought here was a ghost. It was really a buffalo! Nginta wanga puranji ta-y-amurrumi! Work really well! Wuta karluwu pi-ni-j-awuriji mutika pili jarrumwaka jiringa. Ata wanga pi-ni-p-awuriji mutuputi. They did not get into a car over there because the road was bad. They actually got into a boat. 'Awungana nganti-rr-akirimi, awarra ngini ngirramini a-mant-akirayi? Waya marri wanga nga-pu-wariy-apa nga-p-ajiyarra alawura,' wu-ri-mi. 'Manya awarra,' wu-ri-mi awuta yingwampa. 'What can we do to this one who is giving us trouble? We'll go and tell the boss,' they say. 'Let's do that,' say those others. Kuwanga jiyi-mi awarra? Wanga marri nginja jiyi-mi (or Marri wanga nginja jiyi-mi). Who said that? That's what you said!
warntawangaka It's really true! Morph: warnta 'true' + wanga 'really' +‑aka ’EMPHATIC’?. Category: Interjections.
wanga particle. really, truly or actually. Gram: normally with yita or nginta seems to add a sense of 'really' or 'truly'; also used as part of some compound words, such as awunganuwanga, ninganuwanga, ngawilawanga See: wangini. Ngiya kalikali ngi-ri-makirringimi pili amparrimani mapurtiti. Yita wanga jarrangini. I ran in fright because I thought here was a ghost. It was really a buffalo! Nginta wanga puranji ta-y-amurrumi! Work really well! Wuta karluwu pi-ni-j-awuriji mutika pili jarrumwaka jiringa. Ata wanga pi-ni-p-awuriji mutuputi. They did not get into a car over there because the road was bad. They actually got into a boat. 'Awungana nganti-rr-akirimi, awarra ngini ngirramini a-mant-akirayi? Waya marri wanga nga-pu-wariy-apa nga-p-ajiyarra alawura,' wu-ri-mi. 'Manya awarra,' wu-ri-mi awuta yingwampa. 'What can we do to this one who is giving us trouble? We'll go and tell the boss,' they say. 'Let's do that,' say those others. Kuwanga jiyi-mi awarra? Wanga marri nginja jiyi-mi (or Marri wanga nginja jiyi-mi). Who said that? That's what you said! Ngiya kalikali ngi-ri-makirringimi pili amparrimani mapurtiti. Yita wanga jarrangini. I ran in fright because I thought here was a ghost. It was really a buffalo! Nginta wanga puranji ta-y-amurrumi! Work really well! Wuta karluwu pi-ni-j-awuriji mutika pili jarrumwaka jiringa. Ata wanga pi-ni-p-awuriji mutuputi. They did not get into a car over there because the road was bad. They actually got into a boat. 'Awungana nganti-rr-akirimi, awarra ngini ngirramini a-mant-akirayi? Waya marri wanga nga-pu-wariy-apa nga-p-ajiyarra alawura,' wu-ri-mi. 'Manya awarra,' wu-ri-mi awuta yingwampa. 'What can we do to this one who is giving us trouble? We'll go and tell the boss,' they say. 'Let's do that,' say those others. Kuwanga jiyi-mi awarra? Wanga marri nginja jiyi-mi (or Marri wanga nginja jiyi-mi). Who said that? That's what you said!
warntawangaka It's really true! Morph: warnta 'true' + wanga 'really' +‑aka ’EMPHATIC’?. Category: Interjections.
-wanga1 intransitive verb root 1. Gram: + indirect object prefix be afraid, be frightened of, fear. Syn: -makirri, -makirringimi. See: makirri fe Þ ( fe:adverb fe:), -makirri- fe:( fe:incorporated form fe:), -makirringuriyi; makirringini; kuta maka fe Þ (fe:+_possessive_pronoun fe:) yiminga jiyimi. pi-ri-wanga they were afraid. Nyirra ji-ripu-wanga awuta yamparriparruwi pili wuta purru-wutimarti ngini pu-marru-wapa (or pi-ma-tu-wapa) nyirra-mwaruwi. She was afraid of the evil spirits because they wanted to eat her children. Nankitawu kalikali yu-wa-ri-m-ani, api karluwu, pili yi-mi-rra-ku-wanga-mini awarra yikwani. He tried to run from there but he couldn't because he was afraid of the fire. Note: Picture by Jennifer Lee Category: Feeling.
-wanga2 intransitive verb root 1. Gram: May have Indirect object prefix call someone a bad name. Morph: ‑wa‑’words’ +‑wunga ’get'. Gram: jirti normally occurs with it. pupuni 'good' does not seem to be able to occur with it. Syn: -marruwampurliya, jira -wirri. See: -imamaki; -akanki. jirti pi-ri-wanga they called him names. jirti pu-rru-mu-wanga they called him or me bad names. Category: Talking or thinking, Social behaviour.
wangata adverb. alone, only. See: wangatamiya; wangatajirri; wangatilani; yati; yatilani; pakumwara; jikuruwulingini; -mwarri. Nuwatuwu wangata ngimpaliyangulimayi wutatuwu wangata wupangulimayi kakiyijuwi. You walk on your own and the children walk along on their own. Nanguji karri July yati, ngawa kapi ngawa kuriyuwu murrakupuni tangarima arima N.T., ngawa waya wangata alawuriwi ngawilamiya. The other day on July 1st, we who live in the Top End, the Northern Territory, we became independent (Lit: became bosses of ourselves alone). Karri ngiya-mari. Nginja wangata ngini ngiya nyimpitimarti. It's not up to me. It's only what you want. Category: Adverbs.
wangatajirri adverb. separately, different directions. Morph: wangata 'alone' +‑ajirri ’each other’. See: wangata; wangatamiya; wangatilani. Nyirramuwu wangatajirri! Sit one on each side! or Sit separately! Waya awungarri palingwaya purruwunga. Wangatajirri purruwunukuwuna awuta jarranguwi. They spread out and chased the cattle in different directions. Wangatajirri purnikapa, yinkala, tuwara, pungingtaga, jukwartanga, kurumuta, ninkiyi, arlitunga ngarikunjingikirimi awarra yinkiti, jirraka. We separated the meat, the legs, tail, head, back, arm, then we put it on skewers. Wangatajirri pinimarruwariyi. Ngarratuwu yati yimi ngini, ".......', yoni yimi ngini, "......". Kuta kuwani warntirrana ngini ngarra yimi. They came with different stories. One said, ".....". The other said, "....". I don't know who spoke the truth. Category: Adverbs. Category: Adverbs.
wangatajirri -mi go separately, go separate ways, spread out. Morph: wangata 'alone' +‑ajirri ’each other’ + verb with root:‑mi 'do’ or ‘go'. Nyirra palaji jipakupuraji kapi tingati kiyi wangatajirri pirimi karakuwi. Her bag fell on the sand and the eggs went everywhere ('went separately').
wangatalaka See main entry: wangatilaka. feminine noun. only child (female).
wangatalani See main entry: wangatilani. masculine noun. single man.
wangatalawi See main entry: wangatilawi. plural noun. only children.
wangatamiya adverb. alone, on one's own, lonely. Morph: wangata 'alone' +‑amiya ’self’. See: wangata; wangatajirri; wangatilani; yati; yatilani; pakumwara; jikuruwulingini; -mwarri. Api nuwa ngajiti wangat-amiya nyimpajuwariyi. Don't go around on your own. Ninkiyi, ngarratuwu wangatamiya yimi wuta-rringani ngini, 'Karluwu pirringintakirayi awuta ngiya-mamirampi awinyirra jurriyi.' Then their father, (left) on his own, said 'My sons didn't give me any of the duck.'. Category: Adverbs.
wangatilaka Variant: wangatalaka. feminine noun. only child (female), single woman, lonely woman, alone. Morph: probably: wangata 'alone' +‑ila 'associated with' +‑ka FEMININE. Ques: The middle element could be -la REPETITIVE as with yatilaka.Masculine: wangatilani. Plural: wangatilawi. See: wangata; wangatajirri; natinga; yatilaka; pakumwara; jikuruwulinyika; -mwarri. Category: People, Human status.
wangatilani Variant: wangatalani. masculine noun. single man, lonely man, on one's own, alone, only child (male). Morph: probably: wangata 'alone' +‑ila 'associated with' +‑ni MASCULINE. Ques: The middle element could be -la REPETITIVE as with yatilani. Ques: It seems that yatilani and wangatilani can be used interchangeably, though one informant said that yatilani only means 'only child'. Morph: wangata 'alone' + ilani.Feminine: wangatilaka. Plural: wangatilawi. See: wangata; wangatamiya; yati; yatilani; pakumwara; jikuruwulingini; -mwarri. Category: People, Human status.
wangatilawi Variant: wangatalawi. plural noun. only children, single people, lonely people, alone. Morph: probably: wangata 'alone' +‑ila 'associated with' +‑wi PLURAL. Ques: The middle element could be -la REPETITIVE as with yatilawi.Masculine: wangatilani. Feminine: wangatilaka. See: wangata; wangatamiya; yati; yatilawi; pakumwara; jikuruwulingipi; -mwarri. Category: People, Human status.
wangatunga1 feminine noun. large broad Stringybark basket. Syn: tunga, yimwarlini, yangali. See: tungwari; wangatuni; turlini; pajikiti; yirrupula; palaji; purrupurruka; wulirrika; yirrupuringa. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Things people make, Baskets and bags, Traditional religion, Ceremonial objects.
wangatunga2 feminine noun. baby girl. used to refer to a female. Syn: jarrikarlaninga2. See: ajajawu; arringata; arringatinga; tuwulingata; kalanjiminga; numwariyaka; minkilatinga. Category: People, Human stages.
wangatuni masculine noun. tall Stringybark basket. See: tunga; wangatunga; yirrupuringa; yimwarlini; yangali; tungwari; turlini; pajikiti; wulirrika; palaji purrupurruka yirrupula. Category: Things people make, Baskets and bags.
wangilinjingika feminine noun. female trouble-maker, female who talks about others, gossiper. See: kurrawayi; -marruwayajingarla; -wakilira; -wangirlijiga.Masculine: wangilinjingini. Plural: wangilinjingipi. Category: People, Describing people or animals, Social behaviour, Talking or thinking.
wangilinjingini masculine noun. trouble-maker, one who talks about others, gossiper. See: kurrawayi; -marruwayajingarla; -wakilira; -wangirlijiga.Feminine: wangilinjingika. Plural: wangilinjingipi. Category: People, Describing people or animals, Social behaviour, Talking or thinking.
wangilinjingipi plural noun. trouble-makers, people who talk about others, gossipers. See: kurrawayi; -marruwayajingarla; -wakilira; -wangirlijiga.Masculine: wangilinjingini. Feminine: wangilinjingika. Category: People, Describing people or animals, Social behaviour, Talking or thinking.
wangini Ques: This is probably a short form of wanga ngini. particle. well, indeed, really, but. See: wanga. Yingwampa kuwa pi-ri-m-ani. Wangini ninganiwanga tayikuwapi karluwu kuwa pi-rri-ja-m-ani. Some believed him. But many still did not believe him. "Wangini ngiya nginja jirti ngi-ri-miringarra," ngarratuwu arimi. Truly I hate you," he says. Wangini ngiyatuwu awarra ngi-rri-min-ja-wayorri." That was what I was asking you about." Category: Particles or conjunctions or clitics.
wanginta particle. STATIVE. It's not clear from the examples just what this means or why it is used. Morph: wanga ‘really’ + nginta ’indeed’. Wanginta ngini ngawatuwu ngawa yingarti nguwini. Indeed it is that we have plenty. Category: Particles or conjunctions or clitics.
-wangirlijiga Variant: -wangilijiga. feminine verb root 1. spread word about, tell people. Morph: ‑wa‑'talk' +‑wungirlijiga 'knock flat'. Syn: -wakilira. See: -marruwayajingarla. pi-ti-ri-wangirlijiga they spread the word about. Niyi kamatuwu, pili ngwiyi ngawa-rringani ji-wangirlijiga. Why do that, because our father could spread the word about us. Naki tangini ngini nginja-rringani ji-ni-wangirlijiga. Here is the letter stick your father has sent around. Category: Talking or thinking, Social behaviour.
-wangirri verb stem 1. broadcast (news), tell what has happened or is going to happen, predict. Morph: ‑wa‑’words’ +‑wungirri 'talk about someone'. See: -wungirri; -wungirrangiraga; -wungirrimi; -wayangirri. Awarra ngini yu-wangirri ngini ngarra yintuwu a-wunu-wuja, api awarra ngawa-yuwuni Jesus nga-ri-mamula. The one he told would come later is the one we call Jesus, our older brother. Yita wanga nyonga ngimpi-ki-y-awurij-ami ngimpi-ki-miringarra-mami ngimpi-yi-ki-y-angiraga-mami nyi-yi-ku-wangirr-ami ngini parlini. No, you go around going into other homes at night. You sit down in those houses you talk and bring up old troubles. See main entry: -wayangirri. Category: Talking or thinking.
-wangirripi- incorporated form 1. name. See: yintanga. Yu-wangirrupi-y-akirayi yintanga Jiji. He gave him the name of Seth. Category: Language, Talking or thinking.
wangunuwarra particle. rather, better. Gram: It is not certain just what the meaning of this is. Category: Particles or conjunctions or clitics.
-wani transitive verb root 1. help. pi-ri-wani they helped him. Awuta wuta-mantani pu-ru-wani karri yipakitirruwa awinyirra purinjirringa. They helped their friend carry the log. Nga-rra-wan-ajirri ngini awarra nginaki nginingawula murrakupuni pupuni ngamatakirimi. We should help each other to keep our land good. Category: Social behaviour.
-wani See main entry: -ani. nominal suffix.
-wani- See main entry: -waningi-. incorporated form 3. cold, heavy shade, darkness.
waniji See main entry: wanijiyi. temporal word. Wednesday.
wanijiyi Variant: waniji. From: English. temporal word. Wednesday. Category: Time.
wanima particle. fault, on account of, because of (someone/something). It usually implies that something bad may occur. Kama wanima ji-min-t-akirayi ngirramini? For what reason did you give me trouble? Ngarra yu-wurtiyarra ngarra-purnayinga, 'Nginja jukupuranji, yita arramukuta wu-ri-pirni ngiya arrami wanima nginja.' He told his wife, 'You are pretty. It may be that they will kill me on account of you.'. Category: Particles or conjunctions or clitics. Category: Particles or conjunctions or clitics.
wanima -ila make trouble, be at fault, be blamed. Morph: wanima 'on account of' + verb with root:‑ila 'do'. See: -parnti. Ngarra wanima yi-p-ila api awarra ngarra pi-rri-mi-rra-kularlipa. He made trouble/was to blame so they turned on him and killed him. Category: Social behaviour.
-waninga- Variant: -aninga-. incorporated form 3. polluted water. Syn: -imanti-. See: -imu-; -wunguriwi-; -wantingi-; -artingi-; kukuni; majulungi; mangulumpi; atiwata; mangijirti mankirrijirti; makamuwa; mankwamini; mapajani; mipirranjini; papirantani. ngajiti ngimp-ar-aninga -mangapa don't drink that polluted water.
-waningi-1 Variant: -aningi-; -nganingi-; ani-. incorporated form 3. cold, heavy shade, darkness. See: -kartingi-; -wartingi-; -arti-; yirruwuni; yartijanga. a-waningi-rr-iti he is standing in heavy shade. Light ngi-ri-ki-kilimurrugi yartijanga ngu-wuji-k-aningi-muwu. I turn off the light at night and sit inside in the dark.
-waningi-2 incorporated form 1. message, telegram, telephone message. Morph: ‑wa– 'words +‑wuningi ’goods'. ta-waningi-y-angirri ngampi ngiya-purnayi send my husband a message. Ngarra yi-rupu-waningi-y-angirr-ani kapi jiliyarti ngarra-mamanta. He used to send messages to his friends in Darwin.
-waningiyangirri transitive verb root 1. Variant: fe Þ Modern_Tiwi: -waniyangirri. Gram: May have Indirect object prefix. send message, broadcast news. such as letter, by radio, telephone, telegram; Morph: ‑wa‑’words’ +‑wuni(ngi)‑'goods' +‑angirri 'send'. Syn: -wayangirri, -wangirri. See: -wuniyangirri; -marruwariyi. Ngarra awarra Jeriwuti yi-rupu-waningi-y-angirr-ani kapi jiliyarti ngarra-mamanta wutiyati ampaya. Jerry Wood used to send messages to Darwin to his friends, for umpires. Modern Tiwi: Ngarra pikaringini yu-waniyangirri kapi ngarra-mirani. He sent a letter to his son. Category: Change of position or state.
-waniyangirri See main entry: -waningiyangirri. transitive verb root 1. send message, broadcast news.
waniyati See main entry: warniyati. temporal word. Friday.
-wanja Variant: -waja. transitive verb root 3. not share (food), eat without sharing, keep for one's self. Syn: -amungalapa, -manaja; Ant: -warnti. See: -mulaja, -wapa; ngamungamu, -mukuwarnti, -mukapa, -manguwarti, -mwanji-, -wurraga, -wamwarri -wayajarrimi; kirriki. pi-rri-wanja they ate and didn't share (with him). Ngarra waya awungarri yu-wuji-ng-anja-mini. He was keeping it to himself at that time. Parlingarri yati tini ngarra yintanga Murntakuritawumi jiyi-ma-rru-puraga jurntuma pili yu-wamini-y-angiraga ngini pu-rru-wanja minta. Long ago one man whose name was Murntakuritawumi smashed up jurntuma ('oak leaf fern') because he said he had no minta ('Xamia Palm nuts') to share with people. Category: Social behaviour.
-wanji- incorporated form 1. horse. Syn: -wutuwu-, pika. Waya awungarruwu pi-ni-ri-wanji-rr-umwari awarra pikini pili ngarra pajuwani. There they left that horse because he was dead. Category: Animals, Mammals.
-wanji- See main entry: -waji-. incorporated form 3. just.
-wanjigi Variant: -wajigi. transitive verb root 1. notice or note something, take notice of something (such as land as good for camp), mark (as tree), choose something. Syn: -pijuwa. Pu-rru-p-urranyu-wanjigi They called the place good OR they noted that the place was good. Yirrimuruwu yi-p-apurti, kiyi yi-ni-ri-wanjingi yingwati, purtiki. Yirrimuruwu went up then he noticed a thin type of bush honey. Mu-wurniyi warta, purtiki ngi-ni-ri-wanjingi. Let's go bush, I marked a tree with honey in it. [MCS book 181 p4] Category: Hunting or fishing, Change of position or state, Senses.
-wanjipa Variant: -wajipa; -warntipa?. intransitive verb root 1. stay behind, remain, stop behind. pi-ri-wanjipa they remained, stayed behind. Ngiya-yupunga ju-wanjipa japuja karri pakitiringa yinuwuriyi. My older sister stayed at home when the rain came. Category: Position.
wanka feminine noun. bitch, female dog.Masculine: wankini. Plural: wankuwi. Syn: pulangumwaka, kitarringaka, pamilampunyinga. See: mirnuntika. Category: Animals, Mammals, Introduced animals.
-wankili Variant: -wakili; -wankirli. intransitive verb root 1. beg, ask for something, hang around begging. from someone who has what is wanted. Syn: -majamiripungila, -majamiripungiligi. See: -angutuwiya; -wayorri; nanginta; yartari; askim; wankilingini. pi-ri-wankili they begged. Nyirratuwu pwangipwangi ju-wuni-wankirli awuta kapi kayintini. I'll ask over there for cigarettes from those at the store. Category: Describing people or animals, Talking or thinking.
-wankili- Variant: -wankil-; -ankili-. incorporated form 3. upper leg. See: yinkala. yu-wankil -awurra his upper l e.g. broke.
wankilingini Variant: wankiliyini. masculine noun. beggar, man always asking for food.Feminine: wankilinginka, wankiliyinka. Plural: wankilingipi. See: -wankili; yartari; -majamiripungila; -majamiripungiligi; -wayorri; nanginta; askim. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
wankilinginka Variant: wankiliyinka. feminine noun. beggar woman, always asking for food.Masculine: wankilingini. Plural: wankilingipi. See: -wankili; yartari; -majamiripungila; -majamiripungiligi; -wayorri; nanginta; askim. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
wankilingipi Variant: wankiliyipi. plural noun. beggars, people always asking for food.Masculine: wankilingini. Feminine: wankilinginka, wankiliyinka. See: -wankili; yartari; -majamiripungila; -majamiripungiligi; -wayorri; nanginta; askim. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
wankiliyini See main entry: wankilingini. masculine noun. beggar, man always asking for food.
wankiliyinka See main entry: wankilinginka. feminine noun. beggar woman, always asking for food.
wankiliyipi See main entry: wankilingipi. plural noun. beggars, people always asking for food.
wankini masculine noun. dog, male dog.Feminine: wanka. Plural: wankuwi. Syn: pulangumwani, kitarringani, pamilampunyini. See: mirnuntini. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and photo by Jennifer Lee See: mirnuntini. Category: Animals, Mammals, Introduced animals.
-wankiri- Variant: -ankiri-. incorporated form 3. finish. See: -ipaya; -kururiyi; -majakururiyi; -mirrinikila; -wamparri.
-wankirli See main entry: -wankili. intransitive verb root 1. beg.
wankuwi plural noun. dogs.Masculine: wankini. Feminine: wanka. Syn: pulangumwawi, kitarringawi, pamilampunyuwi. See: mirnuntuwi. Category: Animals, Mammals, Introduced animals.
wantanga feminine noun. firewood (large piece), log. See: yikwani; wantangini; yintirriga; karampura; tingiwini; tumukuka; pirriyalinga; -ati-. Category: Plants, Plant parts, Food and cooking.
wantangini masculine noun. firewood (medium-sized pieces). See: yintirriga; wantanga; karampura; yikwani. Category: Plants, Plant parts, Food and cooking.
Wantarringuwi plural noun. Variant: wantarrunguwi. members of the wantarrunga 'wasp' totem. Ngiyatuwu ngim-pa-ami ngini, "Ngiyatuwu nanimunga yirruma nginingaji takaringuwi nginingaji wantarringuwi nginingaji larrula, pili waya tani natinga larrula wutatuwu amintiya ngawatuwu natinga wantarringuwi. I myself say, "I am such and such totem, of the Takaringa (Mullet) mob, of the Wantarringa (Wasp) mob, of the Larrula mob, because we of the Wantarringa totem are now separate from the Larrula. Category: Clan groups.
wantarrunga feminine noun. wasp. large black and yellow. Syn: takwakija, takwakijini. See: muntamunta; wupwarni. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p132 Category: Insects and spiders.
wantawanga See main entry: warntawanga. interjection. It's really true!
wantayim once, one time. Category: Time. Category: Time.
wantayim -wunga catch on the full. Morph: wantayim 'once' + verb with root:‑wunga 'get'. wantayim ju-wunga she caught it on the full. Category: Holding or transfer.
wanti particle. (told) as fact, (what is said) seems right, claim? Wuta wu-ri-mi wanti ngini nyirra waya ju-wuriyi yiloti. They say it (and it seems right) that she has gone for good. Nginta wanga ngiya ngirramini ngu-miji-ni pili tayikuwapi ju-wunt-iyarra ngini ngiya wanti ngirri-wuni-pirn-am-ani yingwampa api ngiya ningani nginja jirti ngi-ri-miringarra. Indeed I have a grudge against you because you told lots of people that I used to go around hitting others. So now I hate you. Category: Interjections.
-wanti intransitive verb root 1. for something to smell. Gram: normally with pumpuni 'smell good' or jirti 'smell bad' See: -wantiya; -akirlarruwa. pi-ri-wanti they smelled (bad or good). Nyirra jirti ampi-ri-wanti pili arnuka mwarliki ampirimi. She smells bad because she doesn't wash. Category: Body functions or actions.
-wanti- See main entry: -warti-. incorporated form 3. under water, in mist.
wantim Variant: wantimi. Usage: New Tiwi. From: English. free form verb. Gram: May have Auxiliary verb root: -mi want. Category: Feeling, Talking or thinking.
wantimi See main entry: wantim. free form verb. want.
-wantingwayi See main entry: -wantungwayi.
wantirrana See main entry: warntirrana. adverb. truly, really, properly.
-wantirrikiyi See main entry: -warntirrikiyi. intransitive verb root 1. get a surprise.
-wantiya transitive verb root 1. smell something. See: -wanti; -marruwantiya. pi-ri-wantiya they smelled him/it. Karri awarra tini yu-wa-ri-mangapa kukuni kangi yirringarni, api awinyirra Ampiji yu-wantiya awarra. When the man tried to drink from the waterhole, the Rainbow Serpent smelled him. Category: Body functions or actions.
-wantiyarra transitive verb root 1. for lots of insects or animals to bite or sting. See: -kipiyawumi; -wirri; -wawuta; takawuta. pi-rri-minyi-wantiyarra lots (of ants or insects) have bitten you. Category: Body functions or actions.
-wantungwayi Variant: -wantingwayi. intransitive verb root 1. butt in, interrupt, interfere (in fight, conversation, dance). Nginja karrikamini yikirra awungarra ngini nginja nyimpi-ri-wantungwayi. You've got no business or right here to butt in (on this trouble). Ninkayi, awunganuwanga nayi ngini tayikuwapi wunjirr-ingu-wantingway-ajirri ngini yoyi wurimarrikijimi amintiya ngini wunjirringipijukwaya, yita ngarra arnuka awungani. Listen, similarly, all those dances where everyone butts in, in which they dance with a stick and in which they cry (for the dead), well it shouldn't be like that. Tani naki yimanyini wuji-rr-ingi-wantungway-ajirri arramukuwapulimayi. But in this new fashion, just whoever (wants to) butts in on each other in dancing. Category: Traditional religion.
-wanyawu intransitive verb root 1. spit. Morph: ‑wa‑'mouth' +‑wunyawu‑'throw'. Syn: juwarti -wunyawu. pi-ri-wanyawu (juwarti) they spat. Ngajiti ta-wanyawu juwarti pili awarra jirti. Don't spit because it is bad. Category: Body functions or actions.
-wanyayi transitive verb root 1. hear (message). Morph: ‑wa‑’words’ +‑wunyayi ’find'. See: -pirtangaya; -munguma; -mingirrimaga; -munganikuni; -marripunginti-; minyawunga; lijini; hearim. Kuta maka awarra yi-pungu-wanyayi. I don't know where he heard that. Category: Senses, Body functions or actions.
wanyiwanyini Variant: wanyuwanyini. masculine noun. Tree Martin. Hirundo nigricans.Plural: wanyiwanyuwi. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p96 Category: Birds.
wanyiwanyuwi plural noun. Tree Martins. Hirundo nigricans.Singular: wanyiwanyini. Category: Birds.
wanyuwanyini See main entry: wanyiwanyini. masculine noun. Tree Martin.
-wapa Variant: -wapu; -pu; -apa. intransitive verb root 3. eat. Syn: -mulaja, -minyarringimi, ngamungami -mi. See: -mwanji-; -wurraga; -warnti; mukapa; -mukuwarnti; -wayajarrimi; -amungalapa; -wanja kirriki; -mangapa. pi-rri-wapa they ate (it). Ngarra awarra jupwajirringa yuwuriyani kapi turrunguni, api awungarruwu yuwapukani wupunga. The wallaby would go to the clearing and there he would eat grass. Note: Pictures by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Body functions or actions, Food and cooking.
wapaka See main entry: wampaka. feminine noun. upper sky.
wapi noun. high tide, tide coming in, incoming tide. Syn: yirripuwata, yawaja. See: arlumpwarni; jaliwuni; mangulumpwarni; yilumpwarni; punyipungimi; yirringarawini; yirrinkirani. Category: Water, Sea, Environment.
wapimirra Variant: fe Þ Modern_Tiwi: wapmirra. free form verb. Ques: I am not sure if this is the right auxiliary verb with root. It does not seem to occur in any other construction. hit with something thrown (in one go). Syn: miya, -akitiringa, -piyakitiringa. Category: Violence or impact.
wapimirra See main entry: wapirra. particle. that's good.
wapimirra See main entry: wapirra. particle. that's good.
wapimirrimiya free form verb. hit with something thrown (in one go). Syn: miya, wapimirra. Category: Violence or impact.
wapirra Variant: wap(i)mirra. interjection. that's good! expression meaning person addressed looks good/ attractive or something sounds good, perfect. Category: Interjections.
-wapitiga See main entry: -waputiga.
-wapiyanganta intransitive verb stem 1. break off talk before finished, leave off talk before completed. Morph: ‑wa‑’words’ +‑piyanganta 'leave incomplete'. Syn: -wamarrartipigi. pi-ru-wapiyanganta they didn't finish telling the story. Category: Talking or thinking.
-wapiyanginiga Old Tiwi: feminine verb root 1; Modern Tiwi: intransitive verb root 1. Gram: May have indirect object prefix clear up ground, explain, clarify or clear up the talk, summarise talk. Morph: ‑wa‑'talk' +‑piyanginiga 'clear ground'. Ques: this has now come to mean the same as -piyanginiga Syn: -piyanginiga. See: -anginiga, -angurliga, -angininyimi, -kuruga, -punginiga, -wayakupurunguntigi, -wamwarri; turrunguni. pu-ru-wapiyanginiga they explained something. Ngawa nginti-ri-wapiyanginiga awarra kuluwuni karri yoyi ngintirimi. We cleared the ground for dancing. Wuta pu-ru-wapiyanginiga awarra ngirramini ngini wuta ngawa-ampi piripangiragamini. They explained the stories (or law) which our grandparents left behind. Pilikama ngumpu-ngin-ta-jiyarra ngini awarra ngirramini ngumpi-ni-wapiyanginiga? Why do you ask me to explain that story? Category: Change of position or state.
wapmirra See main entry: wapimirra. free form verb. hit with something thrown (in one go).
-wapujirra transitive verb stem 1. cover up words, not to teach words/law. Morph: ‑wa‑’words’ +‑pujirra 'cover'. Awarra ngirramini ngini ngawa-rringani yi-p-angiraga parlingarri, api nuwa awarra nyi-ru-wapitiga amintiya awarra nyi-ru-wapujirra. The word which our Father spoke long ago, well you ignore it and don't teach it. Lit: cover it up. Category: Talking or thinking.
-wapukinyimi Variant: -pukinyimi; -apukinyimi. intransitive verb root 3. finish all the food, finish or use up something completely, such as money, finish being at a place. Morph: ‑wapa 'eat' +‑anyimi 'completely'. Syn: kirriki fe Þ or kajarruki -mi. See: -wunyawanyimi; -ipaya; -kururiyi; -majakururiyi; -mirrinikila; -wamparri; -wutuwiya; -wankiri- -marrartipiya. pu-rru-wapukinyimi they finished it. Ngajiti ngimp-a-ja-pukinyimi ngiyatuwu nyi-ni-ngu-rruwarigi. Don't finish it up, put some aside for me over there. Gram: -rruwarigi is rra- 'EMPHATIC/IMPERATIVE' + -fv"wurugi 'put aside', with the vowels interchanged. Ngarra yartipili yu-wapukinyimi nginingatawa kunawini. He quickly used up his money. Category: Change of position or state.
-wapurimagi intransitive verb stem 1. to say (word) correctly, pronounce correctly; to know how to speak properly. Morph: ‑wa‑’words’ +‑purimagi ’flatten’. Syn: -alankura. See: -angiraga. Ant: -wayakirruwa, -wakurruwa, -wamirinyi, -wampilawurrini, -wawumpina. Nuwatuwu karluwu nyu-wapurimagi ngini ngimp-angiraga. You don't know, how to talk properly. Category: Talking or thinking.
-wapurtayamugi transitive verb root 3. spread out something. Morph: ‑wapurtuwa ’open' +‑amigi 'cause'. See: -alirra; -kilira. pu-rru-wapurtayamugi they spread it out. Category: Change of position or state.
-wapurtuwa See main entry: -wampurtuwa. transitive verb root 3. open something.
-waputiga Variant: -wapitiga. intransitive verb root 1. ignore what someone says and please oneself, take no notice of someone. Syn: -wamwari, -wayamanyirra, -wayakitiringa. pu-rru-(wu)jingu-waputiga-mini They used to ignore what others said. Awarra ngirramini ngini ngawa-rringani yipangiraga parlingarri, api nuwa awarra nyi-ru-wapitiga amintiya awarra nyi-ru-wapujirra. The word which our Father spoke long ago, well you ignore it and don't teach it. Category: Talking or thinking, Social behaviour.
-waputuwa See main entry: -wampurtuwa. transitive verb root 3. open something.
-wara verb root 1. lick. pu-ru-wara they licked something. Awarra pulangumwani yu-wara angilawa namuli. The dog licked my cup. Category: Body functions or actions.
waranga feminine noun. stone, rock. See: tumpuka; milika. Category: Land or ground.
warangawurti Masculine noun. lots of rocks, rocky. Morph: waranga 'rock' +‑awurti 'lots of'. See: warangiyanga. Kurukura yartipili yi-p-amarnipa, pili kiyija parruwarti mura amintiya warangawurti yilaruwu. The seeds came up quickly because there was little soil on top and a lot of rock underneath. [Mark 4:5] Note: Photo by Ute Kardinahl Category: Describing things, Physical qualities, Land or ground.
warangini masculine noun. small stone, coral (from ngarawurti 'reef'). See: waranga. Category: Land or ground.
warangiwi See main entry: waranguwi.
warangiyanga noun. stony ground, rocky ground, rocks (near sea); Morph: waranga 'stone' +‑iyanga 'lots of'. Yingwampa kakirijuwi purruwuriyi kularlaga ampirikirlimira kapi warangiyanga. Some children went looking for top shells on the rocks. Pakinya kularlaga ngamirrima awinyirra parntirringa, kiyi ngampunyayi awinyirra parntirringa, nyirra ampirimuwu kangi warangiyanga yingampini kapi warta. First we look for the parntirringa bush, then we find it in a rocky place or sometimes in bushland. [MCZS Book 238 p10] Note: Photos by Ute Kardinahl (friend of Joy Naden) Category: Land or ground.
waranguwi Variant: warangiwi. plural noun. stones, rocks.Singular: waranga. Warangiwi wumpu-ni-ri-kiyonjingi-mwaliga kuriyuwu kangi yikwani. We gather stones and put them on top of the fire. Category: Land or ground.
-waraparraluwu sound like. Morph: ‑wa‑’words’ +‑wuraparri 'resemble' +‑aluwu 'close to'. yu-wa-raparr-aluwu the words are close (in sound). Category: Language.
warayiti Usage: New Tiwi. From: English. adverb. alright. See: manya; waya awarra kuwa. Category: Adverbs.
-warimpira Variant: -waripira; -waripura; -warimpura. feminine verb root 1. leave talk or stories behind. for future generations. Morph: ‑wa‑’talk’ +‑wurimpira 'leave behind'. See: -wurimpira; -apura. pi-ti-ri-warimpira they left the talk or stories behind. Awuta papirluwi pu-ru-warimpira nginiwutawa ngirramini. The ancestors left our law behind (for us). Wanga ngiyatuwu ngilawamiya, ngiya arnuka ngi-rri-ja-mwari nginayi awarra ngni ngarra ngawa-rringani kangi jiyi-warimpira. But as for me, I myself haven't abandoned the teaching which our father left (for us). Category: Change of position or state, Talking or thinking.
-warimpura See main entry: -warimpira. feminine verb root 1. leave talk or stories behind.
-warimwagamiya reflexive verb stem 3. be brave. have courage, not be nervous. pi-rr-arimwagamiya they were courageous. Category: Describing people or animals, Non-physical qualities.
-waringina intransitive verb stem 1. hoard food. Morph: ‑wa‑’mouth' +‑aringina ’tread on'. Awuta wu-p-waringina nginiwutawa yinkiti amintiya ngini wuta yingwampa yinkiti wapa. They hoard their own food and eat that food of others. Category: Food and cooking.
-waringirri intransitive verb root 3. have a bad temper, be bad tempered. Ques: I have no examples of the use of this root. See: mirliga; -marrikunjungi-. Category: Describing people or animals, Non-physical qualities.
-waripira See main entry: -warimpira. feminine verb root 1. leave talk or stories behind.
-waripura See main entry: -warimpira. feminine verb root 1. leave talk or stories behind.
-warirri Variant: -arirri. transitive verb root 3. drive or chase someone or something away. as people, animals, flies. Syn: -parirri. Gram: -parirri and -warirri were probably originally the same root. See: -kuwina; -matakuwina. pu-ru-warirri they drove him away. Ngarra yi-min-arirri pili ngarra karluwu pupuni arimuwu ngiya. He chased me away because he doesn't like me. Waluwalinguwi pi-rri-man-arirri. The ants drove us away. Category: Moving.
-wariyi Variant: -wuriyi; -wari. intransitive verb root 3. go. Gram: only after tu- (ta-) or rru- (rra-) pu-rru-pa-wariyi they went. Category: Moving.
-warla- Variant: -wala-; -arla-; -ala-. incorporated form 3. spirit of dead person. See: karla, mapurtiti, warlamankini, wakurtapa, yimanka, yirrungwarra, nyingani, payamarnuwa, mankini puliwuni, putiputini, marakati, yamparriparri, yamurrutuwu; -marrala-. Waya jimukura ngiyamirani, ngapapunyanyimi. Ngawarlajapunyanyimi ngiyamirani. My son has now died and we will follow him. we will follow my dead son. Ngarra awarra yi-mupu-rr-upujinga-mi ngini, "Nginta ngarra awarra mapurtiti a-ri-marruwa ngini ngimp-a-ri-mirnikuw-awi ngini yoyi ngimp-a-ripu-ji-ng-arla-m-ami kapi ampi-ripu-rr-arawami. Ngarra awarra yimi, "Nginta wanga nginingaji ngawa nyilipaami ngini waya juwa ngawa arnuka yoyi nginimi waya juwa ngini pirayala ngimpi-rip-warla-mi kapi ampi-ripu-rr-arawami. He said to us, "Listen, that is sinful when you try to dress up for the death ceremonies and that you try to dance - for-dead-person-there there for those who have died. He said, "Listen, you should be like us in that we don't just dance (for the dead) but we keep praying for who have died.
warlamankini masculine noun. evil spirit. Syn: mapurtiti, karla. See: mankini, wakurtapa, yirrungwarra, puliwuni, putiputini, nyingani, marakati, payamarnuwa, yamparriparri yamurrutuwu; -marrala-, -warla-. Category: Beliefs.
warlani masculine noun. yawn. Category: Body functions or actions. Ques: The word jikiniki behaves like jana, jikipirti and other bodily functions, as if it is a person attacking or striking someone. As in: warlani fe Þ + fe:verb_with_root: -pirni ‘yawn’. Morph: warlani 'yawn' + verb with root:‑pirni 'hit'. Lit: yawn hits (one). Ngiya warlani yi-mini-pirni pili ngiya janawurti. I yawned because I was tired. Category: Body functions or actions. As in: warlani fe Þ + fe:verb_with_root: -aparri ‘keep yawning’. Gram: 'he' as subject prefix and direct object for person yawning Lit: yawn pesters (someone). Warlani a-minu-ji-rr-aparri. I keep yawning. Lit: a yawn keeps pestering me.
warlima noun. power, as of wind, earthquake, tidal wave or spirit. Ques: I have found no other example of this. It does not seem to be generally known See: -warla-; pawa. Nyirratuwu wunijaka warlima ampinirimajila. The wind comes with power. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
warlimirri feminine noun. clothes. Syn: warlirringa, kurluji, warlimirripunga. Category: Clothing and material.
warlimirripunga feminine noun. clothes. Syn: warlirringa, warlimirri, kurluji. "Wuta ngajiti wa-ja-y-akupawurli japuja, ngajiti wumpa-ja-lipu-nga ngangi wutawa warlimirripunga. Yita wanga kalikali wu-rra-makirringimi yirrimarrala," yimi ngawa-yuwuni. "Don't let them go back home, don't let them get their clothes. They should run away quickly in fright not taking anything," said our older brother. Category: Clothing and material.
-warlipirri See main entry: -orlipirri. transitive verb root 2. think something important, honour, revere.
warlirra noun. skin. Syn: kurlugi, tawila, mipurra, puliminta. Note: Photo from jazzia - Royalty Free License - Creative Category: Body parts and products.
warlirramini masculine noun. lots of skin, hide (like a buffalo). Syn: tawilikamini. Category: Animal parts, Physical qualities, Describing people or animals.
warlirringa Variant: wartirringa. feminine noun. clothes. Syn: kurluji, tuwanarika. See: warlimirripunga; manipurruwa; jaliwarra. Category: Clothing and material.
warliti Variant: waliti. masculine noun. sail (of ship or boat). Syn: jimpala. See: jipankuna. Warliti wu-ri-marringili-gi. They put the sail up. Note: Photo (1) by Jennifer Lee (2) from Tiwi Land Council archives Category: Transport, Introduced items.
warnakati Variant: wanakati. masculine adjective. hard (versus soft). Ques: The compiler had warnataka as the feminine form of this adjective but has no examples of it. See: yuwurimi; juwurimi; atwan. Ant: jipitini. Category: Physical qualities.
warnarringa Variant: wanarringa. feminine noun. sun(shine), sun. See: yiminga; (yi)pukwiyi. Category: Sky, Light.
warninkituwi plural noun. Fish clan. Syn: kuwurrawi. Category: Clan groups.
warniyati Variant: waniyati. temporal word. Friday. Category: Time.
warnta adverb. true, correct, right. Yita wanga nga-wun-ta-murripiliga yungunki ngini warnta, awuta kakirijuwi. We should teach the children correct language. Category: Particles or conjunctions or clitics, Adverbs. Category: Particles or conjunctions or clitics, Adverbs. Category: Particles or conjunctions or clitics, Adverbs.
warntawangaka It's really true! Morph: warnta 'true' + wanga 'really' +‑aka ’EMPHATIC’?.
yala warnta bush. in response to something like: 'I'll hit you with a stick'. See: yala.
warnta See main entry: warta. masculine noun. bush.
warntana interrogative word. truly?, is that true? Morph: warnta ’true' +‑ana 'question?'. See: warntirrana. Api ninkiyi nyirratuwu jiyimi kapi nyirra-mwarti, "Ngajiti awungani nyimp-a-ja-ami tuwawanga," jiyimi. "Pili arramukamini wiyi yirringinjapirni." Api ngarratuwu kirijini yimi ngini "Kuwa," yimi. "Karluwu tuwawanga. Muya ngu-wuji-ngi-muwu japuja," yimi. "Warntana?" jiyimi nyirratuwu. "Kuwa nginari," yimi. So then she said to her son, "Don't do that again," she said. "Because something might kill you. So the boy said, "Yes," he said. "Not again. I'll stay quietly at home," he said. "Is that true?" she said. "Yes, mother," he said. Category: Interrogatives.
warntawanga Variant: wantawanga. interjection. It's really true! Morph: warnta 'true' + wanga 'indeed'. Syn: warntawangaka. Category: Interjections.
warntawangaka It's really true! Morph: warnta 'true' + wanga 'really' +‑aka ’EMPHATIC’?. Syn: wantawanga. Category: Interjections.
-warnti Variant: -warti. intransitive verb root 1. share (food), eat together, eat at the same time. with lots of people. Gram: Only plural subjects See: -marruwapa, -mukuwarnti, -mukapa, -manguwarti, -mulaja, -wapa; ngamungamu, -mwanji-, -wurraga -wamwarri, -wayajarrimi; kirriki. Ant: -wanja, -amungalapa. pi-ri-warnti they ate at the same time. Mu-ru-warnti pili muwa pariwani. You and I share food because we are both hungry. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Body functions or actions, Food and cooking, Social behaviour.
warntirrana Variant: fe Þ Modern_Tiwi: wantirrana. adverb. truly, really, properly. Awinyirra tunga angi nginja jikirimi, warntirrana pupuka awinyirra. Nginja kiripuranji. The basket you have made is really good. You are clever with your hands. Api ta-wun-t-ajiyarra ngini wu-pu-rra-anga ngangi warntirrana wuta-nyiyaninga api ngini wu-rra-ma-rru-muwu awinyirra, awuta awirankuwi. Well tell those young people that they should take the right marriage-partner to marry. Ngirringani ngini nginja kuriyuwu, nginingaji ngawula arikutumurnuwi, api ngawa ngupu-rra-kirimi ngini nginja nginti-ma-ngin-ja-pungintayi pili nginja waya yati nginjila ngini ampu-nginji-liyawarntiyarri amintiya nginja warntirrana pupuni,. Our Father above, all of us make us think about you because you are the only one who is important and you are truly good. Category: Adverbs.
-warntirrikiyi Variant: -wantirrikiyi. transitive verb root 1. get a surprise, be surprised. See: -kitarriji; -mungarlingiyi. pu-ru-warntirrikiyi they were surprised. Yu-warntirrikiyi ngarra-mirani karri yi-ni-p-akupawurli kularlaga yinkiti. He got a surprise when he saw his son back from hunting. Nuwa ngajiti ngimpaja-wantirrikiyi. Don't get a surprise! Category: Describing people or animals, Senses, Feeling.
-warntuwaya verb root 1. please someone. Karri ngu-man-t-iyarra ngini ngimpi-ri-miringarra, api nyi-miringarra. Ngajiti nyimp-a-ri-warntuway-amiya ngini ngimp-a-ri-miringarra. When I tell you that you can sit, then you can sit. Don't try to please yourselves about sitting down. Category: Social behaviour.
warrangaji See main entry: awarrangaji.
-warri intransitive verb root 1. fight. Gram: Only in plural form See: yipurrini; payiti; -akitiringa; -piyakitiringa; -wayakitiringa; -muninganyayi; -wurturumagi. pu-ru-warri they fought. Karri wawurruwari pi-ri-warri pamati, wuta arnuka arliranga yi-rri-j-alamiya. When they fought the ceremonial war naked they weren't embarrassed. Category: Violence or impact.
-warrijingi- Variant: -warrinjingi-. incorporated form 1. Gram: + Indirect object hungry. See: pariwani. ji-murru-warrijingi -kura she died hungry. Amintiya awunganuwanga wutatuwu yingompa ngwiyi pariwani wuji-ngi-warrinjingi-muwu, pili arnuka karrikamini yinkiti kapi wutawa murrakupupuni. And some people were hungry because there was no food at that place. Ngirramini ngini karri wuta yingompa yinkiti pirri-mu-warrinjingi-muwu ngawa-rringani pili ngarra pi-ri-pungintayi-la. A story about when some people fasted (Lit: lived hungry) for our Father because they thought only about him.
warrikarriki feminine noun. big goanna. mainland word. See: kawarri; muwani; muwaka; wayika; yuwarnti; pakitiroti. Category: Reptiles.
-warrimiwirri transitive verb root 1. Gram: Old Tiwi: + direct object prefix as experiencer + 'he' as subject get or take the blame (of innocent people), be blamed. Syn: -piyapurutumulamiya. Ngarra yu-warrimiwirri ngini wuta yingwampa. He got or took the blame for those others. Category: Social behaviour, Talking or thinking.
-warrinjingi- See main entry: -warrijingi-. incorporated form 1. hungry.
warrukwa feminine noun. fire in hollow log. See: yikwani. Category: Food and cooking, Fire.
-warrumula transitive verb root 3. go round something, encircle. See: kurlamari; -karumula; jaluwa. Category: Change of position or state.
warruwarila See main entry: wawurruwari. adjective. naked (masculine plural).
warta Variant: fe Þ Modern_Tiwi: warnta. masculine noun. bush, bushland, forest. See: pakitatiya; yakuluwuni; yarti; pamparinga; mirrimparinga; mirrituwunga; murrakupupuni; timani kinirrakini; yawurlama. Category: Land or ground.
-warti See main entry: -warnti. intransitive verb root 1. share (food), eat together, eat at the same time.
-warti- Variant: -arti-; -wanti-; -anti-. incorporated form 3. 1 • under water, in mist. Gram: There is a link between this form and a following root or incorporated form: ngi- for class 1, ng- for class 3 and rr- for class 2. -artingi- and -warti- were probably the same form originally. See: -arti-; -waningi-; -kartingi-; yilaruwu. Parlingarri ngawa-rringani yi-pu-ngi-kirimi arramukaminulimayi ngini kangi winga a-warti-rr-angurlimayi. Long ago Our Father made all sorts of things which move under the sea. ngimpi-ri-k-antingi-kuwuntirri we race in the water at night. Ninkiyi, yirrakunga yi-ni-p-apipirraya, yu-wunu-pujirra nginingaji wutawa. Api ninkiyi pi-rri-wartingi-muwu Then a cloud came down and covered them all. So then they sat in mist. Nyirratuwu angi takupula api jajirrima wumunga ju-wantingi-mili kapi kukuni. The Cycad Palm lay in the water for three days. Parlingarri ngawa-rringani yi-pu-ngi-kirimi arramukaminulimayi ngini kangi winga a-warti-rr-angurlimayi. Long ago Our Father made all sorts of things which move under the sea. ngimpi-ri-k-antingi-kuwuntirri we race in the water at night. Ninkiyi, yirrakunga yi-ni-p-apipirraya, yu-wunu-pujirra nginingaji wutawa. Api ninkiyi pi-rri-wartingi-muwu Then a cloud came down and covered them all. So then they sat in mist. Nyirratuwu angi takupula api jajirrima wumunga ju-wantingi-mili kapi kukuni. The Cycad Palm lay in the water for three days.
-wartingimi swim underwater, as shark, fish. Morph: ‑wartingi‑'under water' +‑mi 'go’ or ’be'. See: -piyinti; mwarliki; -ungitani.
2 • inside building. Syn: -kartingi-. See: yilaruwu. Yu-wun-artingi-nyayi yilaruwu kangi kurrampali purri-j-imujing-apa yinkiti. He found them inside a house eating food together. kularlaga purru-wartingi-ma-mini mintawunga they used to look around in the house.
wartinga locative word. by land, overland, through bush. Morph: warta 'bush' +‑inga 'through/by/via'. See: yintulinga; tingatinga. Ngajiti wartinga yoyi nyimpa-ri-mi, yita wanga yoyi nyi-rra-ami kangi ampi-ri-mangi-rr-awurligi. Don't dance along through the bush, dance where the waves break on the shore. Ngiyatuwu wartinga ngimpaami, nginjatuwu yintuwula tami. I'll go overland (by car) you go along the shore (by boat). [MCS Book 227 p8] Category: Direction or location.
-wartingimi intransitive verb root 2. swim underwater, as shark, fish. Morph: ‑warti‑'water' +‑mi 'go/be'. See: -piyinti. Category: Water, Moving. Category: Water, Moving.
yilaruwu -wartingimi go underwater. Morph: yilaruwu 'inside' + verb with stem:‑wartingimi 'swim underwater'. See: -artigi; -ingartigi. Ngawa ngimpi-ri-kirimi angi yilaruwu amp-artingimi. We make submarines. Lit: We make that which goes under the water..
wartirringa See main entry: warlirringa. feminine noun. clothes.
wartiyangapila See main entry: wartiyangipila. plural noun. people or animals living in bushland.
wartiyanginila masculine noun. man or masculine thing/animal found in the bush; Morph: warta 'bush' +‑iyanga 'lots' +‑ini 'masculine' +‑la ’CONTINUOUS’;.Feminine: wartiyankala. Plural: wartiyangapila. Nyu-wun-ta-luwa nuwa-mwaruwi yinkiti ngini pupuni, nginingaji nginingawula wartiyanginila yinkiti. Give your children good food such as our own bush foods. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
wartiyangipila Variant: wartiyangapila. plural noun. people or animals living in bushland. See: warta; wartiyanginila; mirripakiyangipila; makatingiyangipila. Parlingarri ngawa ngintiri-mulungurrumi kapi wartiyangapila Long ago we were born as bush people. Category: People, Human status, Physical qualities, Describing people or animals.
wartiyankala feminine noun. female who lives in the bush, female animal or feminine things found in bush(land).Masculine: wartiyanganila. Plural: wartiyangapila. See: warta; wartiyangipila. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
wartuwani locative word. bush place, place in bush (like Forestry Village), bushland. See: warta; yintuluwani. Ngarratuwu yati tini yintuluwani yinuwuntakuwuna awuta jarranguwi. Wutatuwu ngarra-mantawi wartuwani piniwunukuwuna. One man chased the cattle around the edge. His friends chased them on the bush side. (or on the low side and the high side). Category: Land or ground.
-warugi intransitive verb root 1. talk. Morph: ‑wa‑’talk’ +‑wurugi 'put down'. Category: Talking or thinking. Category: Talking or thinking.
turrungini -warugi speak openly, reveal. Morph: turrungini 'clear place' + verb with‑wa‑’words’ + root:‑wurugi 'put down'. Lit: put words down in clear place. See: -wamwarri; -piyanginiga; -wapiyanginiga; -akupuringitigi; -wayortigi. Ngiya turrungini ngumpi-ri-warigi ngiya karluwu ngi-ni-wa-y-ajuwurtirri. I speak openly and don't conceal things.
waruma 1 • masculine noun. 'butterfly' dance, a dance with rapid movement of arms and legs. danced by the males of the palukakari group at funeral ceremonies. Syn: kirama. Category: Traditional religion, Ceremonies.
2 • free form verb. dance with rapid movement of arms and legs. Syn: kirama -pirni. See: -akijawu. Category: Moving.
watawura locative word. shallow water, close to shore. See: winga; mirripaka; juwarti. Kiyi ampirimarruwuriyi nyirra-mwaruwi, ninkiyi ampumwari nyirra-mwaruwi kapi watawura, awinyirra jikipayinga. The female crocodile takes her babies and leaves them in the shallow water. Awinyirra arntongi kularlaga ampirima yinkiti kangi watawura. The Jabiru looks for food in the shallow water. Awinyirra jikipayinga ampirimarruwuriyi nyirra-mwaruwi, ninkiyi ampumwari nyirra-mwaruwi kapi watawura. She takes her babies and leaves them in the shallow water. Category: Water, Sea.
wati-1 Variant: watu-; ati-; atu-. verb prefix. Gram: 5th order of verbal prefixes Gram: There are a number of prefixes, which occur in this position and seem behave in a similar way. The main sense is indicating an action in the morning. A couple of other meanings are listed below in senses 2 and 3. 1 • morning. Nyirra japinari ju-wati-p-apurti warta ngini kularlaga jiyima yinkiti. In the morning she went up to the bush to hunt food.
2 • everywhere. pi-rr-ati-pa-kilira they spread out all over the world.
3 • still, yet. Api waya awinyirra ngu-wati-ri-marrimuwu ananki muwa-mantanga. Well that is the one I am still married to.
wati-2 verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes – subject-tense they (NON-PAST in morning). Morph: wu‑'they (NON PAST)' + wati‑'morning'. Gram: It occurs first in the verb and the ati- or atu- forms do not occur in this position and with this meaning.
-wati Variant: -ati. transitive verb root 1. choose. Category: Talking or thinking.
-wati- Variant: -ati-. incorporated form 3. goose. Gram: There is a link between this form and a following root or incorporated form: ngi- for class 1, ng- for class 3 and rr- for class 2. See: nyarringari. Waya awungaji yintulala nyi-ma-rr-ati-ngi-m-ami awinyirra nyarringari. At that place go along the edge of the water carrying the geese.
-wati- See main entry: -warti-. incorporated form 3. under water, in mist.
-watipakilinga be son-in-law. ngiya nguwatipakilinga I am their son-in-law. Category: Kin terms.
watirakanga feminine noun. female with sores covering body.Masculine: watirakani. Plural: watirakawi. Nyirra watirakanga She has a lot of sores. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Sickness or injury and healing.
watirakani masculine noun. male with sores covering body.Feminine: watirakanga. Plural: watirakawi. Syn: kuwanjingini. Ngarra watirakani. He has a lot of sores. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Sickness or injury and healing.
watirakawi plural noun. people with sores covering body.Masculine: watirakani. Feminine: watirakanga. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Sickness or injury and healing.
watu- See main entry: wati-. verb prefix. 1 • morning. Gram: 5th order of verbal prefixes - temporal
2 • everywhere.
-wawilinguwa- See main entry: -wawulinguwa-. incorporated form 1. something empty.
wawirruwi See main entry: wawurruwi. plural noun. men.
-wawiya Variant: -awiya. transitive verb root 3. surround or crowd around someone, mob someone, bind (of hands and feet - as in stocks or by rope). Syn: -wumwapiya. pu-rru-wawiya they surrounded him. Ngawa tayikwapi najingawula nguntu-wawiya ngarra tini ngini ngarra yi-ni-ri-mi karrampi yoni murrakupuni. We all crowded around the man who came from a far away country. Karri ngiya ngi-ni-p-akupawurli Jiliyarti api tayikwapi pu-rru-min-awiya. When I returned from Darwin lots of people crowded around me. Murrupwaka pi-rri-wun-ampit-awiya. They locked up their ankles (in stocks). Category: Change of position or state.
-wawulinguwa- See main entry: -wawilingwa-.
-wawulinguwa- Variant: -wawilinguwa-. incorporated form 1. something empty. Amintiya awunganuwanga piti-ri-wawulinguwa-wunyirr-ani ngangi wutawa yinkiti yimajanyikani, namuli amintiya wulijinguwi, ngintaya. And likewise they would wash the empty things that would hold food, cups, containers and jugs.
-wawumpina transitive verb root 1. make a mistake in speaking, mispronounce. Morph: ‑wa‑’words’ +‑wumpina ’miss hitting'. Syn: -wampilawurrini, -wayakirruwa, -wakirruwa. See: -apuwumpina; -wamirinyi; jirti. Ant: -alankura. yu-wawumpina he made a mistake in his talk. Category: Talking or thinking.
wawungini masculine noun. small lizard, short-legged skink, ta-ta dragon. few inches long. Syn: pwatipwatinga. See: wulikirani; pwatipwatingini. Category: Reptiles.
wawuralawi plural noun. young women, older teenage girls. before having children;Singular: wuralaka. See: alalinguwi; mamurrukupwaruwi; mirringilaja; awirankuwi; tinayijuwi. Api ngajiti ngimp-a-wu-ja -y-ipujinga-mwari ngini nginingawila ngapangiraga, nuwa wurrukurrinyiwi amintiya nuwa awunganuwanga wawuralawi. Don't stop using that talk, our own which we speak, you young fellows and you young women. Category: People, Human status.
-wawurra intransitive verb root 3. Old Tiwi: for something to break, Modern Tiwi: break something. Syn: -wunungurra. See: -marrartipiya; -makanya; -angintaya; -marrartipigi; -purtuwa; -angintayamigi; -wawurrini; -wunungurrini -ilipurtuwa; torawu. pu-rru-wawurra they broke. Category: Cutting or breaking or tearing.
-wawurri- incorporated form 3. stomach. Gram: Often preceded by -ma- 'with' + rr ‘LINK’ See: -marrawurri-. ampu-wunjing-awurri-piratigi she's rubbing her stomach. pu-ma-t-awurri-karuwi they should give their stomachs a rest. Ngiya purlingiya ngu-wawurri-ma pili pariwani. My stomach is rumbling because I'm hungry.
-wawurrijura verb root 3. rise (as damper or bread), for stomach to swell (with food). Morph: ‑awurri‑'stomach' +‑wijura ’rise’. purru-wawurrijura their stomachs swelled up. Awarra pamantarri yu-wawurrijura. The damper rose. Category: Change of position or state, Body functions or actions, Describing people or animals, Describing things.
-wawurrini transitive verb root 3. cut or break something (in two), Modern Tiwi: cut (in general). Syn: -wunungurrini. See: -marrartipiya; -makanya; -wawurra; -angintaya; -marrartipigi; -purtuwa; -angintayamigi; -wunungurra -ilipurtuwa; -itiwa; torawu; katim. Ngarra waya kakiyija ampi-ji-ng-awurrini kangi jorari. He is cutting small bits out of the centre (of log in making a canoe). Awuta kakirijuwi yirrikipayuwi, wunuwutawa yinkana wu-wawurrini pajipajuwu, kiyi papi wu-ri-mi. The small crocodiles break the shell of the egg with their tooth they have and come out. [MCS Book 198 p6] Note: Photo by Jennifer Lee Note: Photo by Jennifer Lee Category: Violence or impact.
wawurruwari Variant: fe Þ Modern_Tiwi: warruwarila. adjective. naked (masculine plural). Morph: wawurruwi 'men' +‑ari 'like'.Masculine: warruwarini. Feminine: warruwaringa. Syn: jajingaruwari. Karri wawurruwari piriwarri pamati, wuta arnuka arliranga yirrijalamiya. When they fought the ceremonial war naked they weren't embarrassed. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
wawurruwi Variant: wawirruwi. plural noun. men, males.Singular: awurrini. Syn: jajingaruwi. See: tiwi; arikutumurnuwi; arikutumirrinjayuwi. Category: People, Human stages.
-wawuta transitive verb root 1. chew. Syn: takawuta. See: -kipiyawumi; -wirri; -wantiyarra. pi-ri-wawuta they chewed something. Pakinya nyirra pijamiga ji-kirimi awinyirra purnikapa api ju-wawuta pili nyirra yirrimuntupurala. She smashed up the meat before chewing it because she was toothless. Kuta ngini kamini nuwa nyi-ru-wawuta api ninkiyi nyimp-aringumi, api ngarra arnuka awarra jajiruwi yi-mani-kirimi. that which you chew and then swallow, well it doesn't make you bad. Category: Body functions or actions, Food and cooking.
waya adverb. now, then, already. Ngarra waya yuwuriyi. He has already gone. Waya karrikamini. There is nothing left now. Category: Adverbs.
-waya intransitive verb root 1. taste. puruwaya they tasted it. Nyirra ju-waya awinyirra kwaka. She tasted the Xamia Palm nuts. Category: Body functions or actions, Food and cooking.
waya juwa finished, the end; only or just. See: partuwa. Karrikamini pirri-j-angiraga, waya juwa ngini jurraga pirimi. They didn't say anything, they just crept up and killed them. Category: Adverbs.
waya ngini so then. Gram: It is not easy to understand the meaning of this expression or to translate it into English. it seems to have the sense of 'in the natural course of things' Waya awungarruwu tangarima pirikirimi. Waya ngini awuta pi-ri-mangapa ngini mangupuranji kukuni. There they then made their home so they could drink the good tasting water. Natinga wumunga awinyirra kirijinga mirima mwarliki ju-wuji-ngi-m-ani kangi yirringarni. Kiyi waya ngini arlijarraka jiyima. One day a little tadpole was swimming in a waterhole. Then it naturally became a frog. Awinyirra arlijarraka jiyimi nyitamiya ngini, "Kuwanga ngiya naringa?" Waya ngini kularlaga jiyimi nyirra-naringa. Waya ngini jipangurlimayi kapi jarrumwaka. That frog said to herself, "Who is my mother?" So the she looked for her mother. So she walked along the road. [MCS Book 153 p3] Ninkiyi, ngawa-yuwuni ji-rupu-rr-ungira awuta kunukurluwi, yu-wun-tiyarra, yimi ngini, "Awi," yimi. "Ngiya waya ngini ngawila ngi-ri-mungurumi awarra ngirramini ngini karluwu nga-ma-t-amurrumi karri Saturday, awinyirra wumunga karri nga-ri-karuwi. ngajuwanga ngawa-mantawi nga-wun-ta-wani karri awinyirra wumunga. Marri?" awarra ngawa-yuwuni yu-wun-t-iyarra awuta Pharisees. Then our older brother looked at the elders and said to them, "Hey," he said. "I am very well aware of that law which (says) that we should not work on Saturday, that day when we rest. However we help our friends on that day, don't we?" He said that to those Pharisees. [Old Tiwi Mark 3:4] Category: Particles or conjunctions or clitics.
waya ningani these days, nowadays. "Ninkayi," yimi awarra yingumpunila kangi awuta arikutumurnuwi. "Nankitawu kapi ngarra King David parlingarri yi-murlungurrumi, awungarruwu Bethlehem, api waya ningani awungarruwu yati kirijini yi-murlungurrumi ngini ngarra ngwiyi nuwa alawura a-muku-muwu awarra," yimi . "Then," the angel said to the men, "There where King David was born long ago, there in Bethlehem, today one baby boy has been born. He is the one who will be the boss of you all," he said. Partuwa kiyi, winga waya wulikija awarra, winga. Parlingarri yita kukuni. Parlingarri kukuni mangupuranji. Yimanguwu waya ningani malakati. After that, the sea was completely salt water. Long ago it was indeed fresh water. Long ago it was good tasting fresh water. Now today it is salt water. Api waya ningani ngawa ngapapunya ngawa-rringani. Well these days we follow our Father. Wuta paparluwi api wuta karluwu mutika pirri-pawuriji nginingaji ngawa waya ningani nga-p-awuriji mutika ampi-ngant-akirtirruwa. Those ancestors well they didn't travel by car like we do today.
waya yinapi Usage: Modern Tiwi. enough! Syn: waya yingarti. Category: Adverbs.
waya yingarti enough! Syn: waya yinapi. Category: Adverbs.
waya yinkitayi almost, soon. See: ninganinara; yinkitayi. Category: Adverbs.
-wayajarrimi intransitive verb root 1. Gram: May have -ajirri 'each other' 1 • reciprocate (in giving food or drink), give food or drink and later to receive some back. See: -akirayawurli; -mulaja; -wapa; ngamungamu; -warnti; -mukuwarnti; -mukapa; -manguwarti; -mwanji- -wurraga; -wamwarri; kirriki; -wanja; -amungalapa. pi-ri-wayajarrim-ani yinkiti they used to give each other food and things. Category: Change of position or state, Social behaviour.
2 • dialogue, talk back and forth (first one then other), talk same language. Morph: ‑wa‑’talk’ +‑ajarrimi. wuri-wayajarrim-ajirri They talk back (and forth). Category: Talking or thinking.
-wayakilingamugi verb stem. say explosive things, speak violently. Morph: ‑wa‑’words’ +‑akilingamugi 'hang up'. Lit: hangs up the words. Syn: ngirramini -akinapugi, -kipiyawumi. See: yikwani; jira. Marri wanga nginayi, ngini ngarra a-wuni-ri-mangapa arikulanga, ngini jira a-wunu-wuji-ngu-wirr-ami a-wuni-yi-mamula-mami jajiruwi kuwulingipi a-yi-m-ami pili a-wuni-ri-wayakilingamugi mirripaka. That one, who drinks a lot over there, when he's starting to abuse them he calls them bad, rubbish people and he speaks violently because of the beer. Category: Talking or thinking.
-wayakinya transitive verb root 1. correct someone's talk or sone, take over the song or talk and correct it (by singing or talking) from one who is slow at getting it out. Morph: ‑wa‑’words’ +‑akinya 'steal'. Ngarra yu-wayakinya ngarra-mantani pili ngarra arnuka mirati yi-rri-j-angiraga. He took over the talk/song from his friend because he (his friend) spoke slowly. Category: Talking or thinking.
-wayakirayi verb stem. tell, teach by telling. Morph: ‑wa‑’words’ +‑akirayi 'give'. Note: Photo from Jennifer Lee Syn: -piliga, -mingirripiliga, -ajipiliga, -mingirrajipiliga, -waluwa, tijim fe Þ or lernim -mi. Gram: The differences between these various roots and stems are not clear, without further study. See: -kirripiliga; -imungitiga; -murripiliga; -angiraga; -wujiyarra; -ipujingami; -minta; -mirra; -wa-; -ipujinga- nimarra. Nginjatuwu nyimpu-ngini-wayakirayi, ngiyatuwu ngimpu-nginji-rr-upujinga-jarlinga. You will tell me what it is and I will write it down. Nyirra ju-wayakirayi ngiya awinyirra tija ngini warntirrana ngimp-angiraga. The teacher taught me how to speak properly. Note: Photo from Jennifer Lee Category: Talking or thinking.
-wayakirruwa intransitive verb root 1. mispronounce something, speak incorrectly. Morph: ‑wa ’words’ +‑akirruwa 'waste'. Syn: -wakirruwa, -wampilawurrini, -wawumpina. See: -wamirinyi; jirti. Ant: -alankura. Category: Talking or thinking.
-wayakitiringa1 verb root 1. throw or knock a person down in a fight or attack, overcome someone. See: -akitiringa, -piyakitiringa, -wungirlijiga, -pirni, -pimagi, -wunyawu, -parrigi, -payi, -wurtinyawu; -ingipiyonjingi-; wapimirra, miya, yurta, jakim. pi-ri-wayakitiringa they threw someone down in a fight. Category: Violence or impact.
-wayakitiringa2 ignore (what told). Morph: ‑wa ’talk’ +‑akitiringa 'throw to ground'. Syn: -wayamanyirra, -waputiga, -wamwari. See: -akitiringa; -piyakitiringa. Nyirra ju-wayakitiringa ngini ngiya ngirripangiragamini. She ignored what I was telling her. Category: Talking or thinking.
-wayakupurunguntigi transitive verb stem 1. explain. Morph: ‑wa‑’words’ +‑akupurunguntigi 'reveal'. Syn: -wamwarri, -wapiyanginiga, -piyanginiga, turrunguni -warugi, -ortigi. Nginja karluwu jiyi-mungurumi ngini waya ngi-rr-a-ri-wayakupurunguntigi. You didn't understand what I tried to explain to you. Ngini ngarra ju-wurtiyarra, api karluwu yi-rri-ja-wayakupurunguntigi nginingaji ngatawa yuwami. He didn't explain everything he said to her. [Old Tiwi Mark 7:27] Category: Talking or thinking.
-wayakurluwunyi verb stem. listen to words or talk, understand words/story. Morph: ‑wa‑'word' +‑akurluwunyi 'see'. Syn: -wamagi, -wamarratinganga; Ant: -wajimpiligi. See: -majawu; -mungimajawu; -mungurumi; -mungumuwu; -mingimiringarra; punyipunyi; -wakiyurruwa. wuta waya piri-wa-y-akurluwunyi they heard or understood that story. ngu-wa-ja-wa-y-akurluwunyi ngini nuwa nyi-ru-wa-y-orlimpirri ngini ngu-wu-rra-ma-rru-wa-mungu-rr-angulimayi pili pirlamarri. I will try to listen to what you say so that I will really know because I am ignorant. Lit: I will try to see the words which you carry so that I will walk with words in my eardrum because I am ignorant.. Category: Talking or thinking.
-wayalami feminine verb stem 1. record (on a tape recorder). Morph: ‑wa‑’words’ +‑alami ’put in’. Syn: -wayalangimi. Awarra ngimpi-yi-wa-y-alam-ami. I'm starting to record (into tape recorder). Category: Talking or thinking.
-wayamanyirra Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix ignore advice or what told. Morph: ‑wa‑’words’ +‑amanyirra ’pass by’. Lit: pass by words or talk. Syn: -wamwari, -wayakitiringa, -wayakitiringa, -waputiga. Ngini ngumpu-ngan-t-iyarra, kama nyimpu-ngu-wayamanyirra? Why do you ignore what you told us? Category: Talking or thinking.
-wayangirri1 Variant: -wangirri. transitive verb stem 1. send message, ring up. Morph: ‑wa‑'words' +‑angirri 'send'. See: -waningiyangirri; -marruwariyi; -ajimungitiga; -wayakirayi; -waluwa; -wungirri; -wungirrangiraga -wungirrimi. pi-ri-wayangirri they sent a message. Wuta pu-ru-wayangirri telephone kapi wuta-rringani kapi Jiliyarti. They rang up their father in Darwin. Ngiya wiyi ngum-pa-wangirri. I'll send a message. Note: Photo from gallery of Picture It! software Category: Talking or thinking.
-wayangirri2 feminine verb root 1. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix beat someone in race (running). See: -kuwuntirri; -kumwari; -kiri; -pirni. pi-ti-ri-wayangirri they beat someone (in a race). ji-rupu-wayangirri nyirra-mamanta she beat her friends. Category: Playing.
-wayapija intransitive verb stem 1. talk. Morph: ‑wa‑'words' +‑apija 'meet'. Gram: I have it only in the example below, so is not sure if it can be used without jirti 'bad' Nga-wu-rra-majapuga pili jirti a-ru-wayapija ngini tirrinki a-wujingi-m-ami. We should intervene because he is talking bad talk in that he is swearing. Category: Talking or thinking.
-wayarri See main entry: -wayorri. transitive verb root 1. ask, ask for.
feminine verb root 1. quarrel, argue. Morph: ‑wa‑’talk’ + (y) +‑atipi. Gram: In Old Tiwi it is used only with plural subjects. In modern Tiwi it can have singular subjects. The compiler has no examples of -atipi without -wa-. Old Tiwi: pi-ti-ri-wayatipi they quarrelled. Waya juwa wumpuriwayatipi ngarra purnayinga, ngarra-purnayinga-tuwu, nginingaji ngawula ngimpirimarrimi. He and his wife only argue all of us who are married (argue). Ngarra yuwayatipi wuta ngarra-mantani pili ngarra jirti yimuwu ngarra-mantani. He quarrelled with his friend because he didn't like him.
wayayi feminine noun. Bush Stone Curlew, Bush Thick Knee. Burhinus grallarius. wife of Purrukuparli in Tiwi legend. Syn: pima, pungalimakuntirri. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p92 Category: Birds, Beliefs.
wayika feminine noun. small goanna. that climbs trees. Syn: muwaka. See: kawarri; muwani; warrikarriki; yuwarnti; pakitiroti. Category: Reptiles.
wayiliji See main entry: waliji. noun. radio, wireless.
wayit Usage: New Tiwi. From: English. adjective. white. See: turtiyangini. Karri yinukuninara poyilim ampirimi ninkiyi wayit ampi-ri-ma awungarri ngawa tikimat ngarimi miyaringa wutiriyi tangini. Awungarri nga-p-amukuri kapi wupunga kiyi nyirra trayi ampi-ri-ma. Kiyi karri waya nginingaji kiyija trayi ampirimi awinyirra kiyi nga-ri-kirimi pajikiti. When it has boiled for some time it becomes white and we take the Pandanus out with a stick. At that time we put it on the grass to dry. Then when it is a little bit dry we make a basket. Category: Colour, Describing things, Physical qualities.
-wayiti feminine verb root 1. make fire with firestick. pu-tu-ru-wayiti they lit a fire with a firestick. Category: Fire, Change of position or state.
-wayorlimpirri See main entry: -wayorlipirri. intransitive verb root 1. carry in mouth, remember.
-wayorlipirri Variant: -wayorlimpirri. intransitive verb root 1. carry in mouth, remember. Morph: ‑wa‑’talk’ +‑orlipirri 'carry on shoulders'. See: -akirtirruwa; -orlipirri; kapaka; pwapun; -amawini; papurli; -marripi; karrimap. Nyirra awarra ngirramini yu-wa-y-orlipirri. She remembered those words. Lit: she carried that story. ngu-wa-ja-wa-y-akurluwunyi ngini nuwa nyi-ru-wa-y-orlimpirri ngini ngu-wu-rra-ma-rru-wa-mungu-rr-angulimayi pili pirlamarri. I will try to listen to what you say so that I will really know because I am ignorant. Lit: I will try to see the words which you carry so that I will walk with words in my eardrum because I am ignorant.. Category: Talking or thinking. Category: Talking or thinking.
jikiringa -wayorlipirri foam at the mouth. Morph: jikiringa 'foam' + verb with‑wa 'mouth' + root:‑orlimpirri 'carry'. Lit: mouth carries foam. jikiringa ampi-ri-wa-y-orlimpirri He/she foams at the mouth.
-wayorri Variant: fe Þ Modern_Tiwi: -wayarri. transitive verb root 1. ask, ask for. Morph: ‑wa‑’talk’ +‑orri. Ques: I have not come across the root -orri in any other case. It has probably been lost as a root on its own. Syn: nanginta fe Þ or askim -mi. See: -wankili; -akanki; yartari; wankilingini. pi-ri-wayorri they asked for something. Ngarra yi-ru-wayorri, 'Maka yi-mi nginjuwani?' yimi. He asked him, 'Where is your younger brother?'. Kuwani nyi-rri-p-atingi-wayorri kurrijuwa? Who did you ask for an axe? Category: Talking or thinking.
-wayortigi bring out, reveal something, impart news. something new or previously unknown. Morph: +‑wa‑'talk/words' +‑ortigi 'to father'. See: -akupuringitigi; turrungini. Nyirra ampi-ri-ma-j-angurlimayi kapi yarti jirti api kiyi papi nyu-wayortig-ami kiyi arramukaminawurti nyimpi-j-angiraga-mami. She (beer) takes you to a bad place and you begin to bring out things, you start saying all sorts of things. Category: Talking or thinking.
wayurruwa noun. lung(s). Note: Photo from renjith Krishnan - www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=721 Category: Body parts and products.
wi- Variant: wu-; yi-; i-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect \re * begin, start. Gram: When the subject-tense prefix wu- would occur immediately before it the wu- is dropped. The various forms occurring are: yi- before class 1 verb root (and class 3 verb root); wi- (or wu-) before class 2 verb root (with j- as the linking consonant) and before ja- 'EMPHATIC'; The prefix normally co-ocurs with the 'movement' suffix -ami. Gram: There are some examples where the prefix wuji- is used with the suffix -ami with the meaning of 'beginning' See: wija-. Awinyirra mutika ju-wu-j-akurungut-am-ani api awungarri kutupi ngiri-mi ngiyatuwu. The car was starting to stop then I jumped out. Waya minyi ampi-yi-m-ami waya awinyirra nanki purinjirringa amp-i-j-awulig-ami. It's starting to crack, and the tree is starting to fall down. a-wuni-y-mamula-mami jajiruwi he starts to call them bad. Waya wuta yiloti wi-minang-ami. They are beginning to prepare to perform the final funeral dance.
wiga predicative. blunt. Ant: tirriwini, tirrikini. Category: Physical qualities.
-wigi Variant: -gi. transitive verb root 3. put something up. as sail. warliti wu-ri-marringili-gi they put the sail up. turtini wu-ri-marringili-gi they put up the grave post. Category: Change of position or state.
wija- Variant: wuja-; ja-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect in turn. See: wi-. See: wi-.
wija-.....-la repetition. Gram: with non-past
-wijarlinga See main entry: -wijilarlinga. See main entry: -wijilarlinga. feminine verb root 3. paint dots, stripes etc.; write, print, type.
2 • feminine verb root 3. rain lightly, sprinkle (with rain).
-wijawiya See main entry: -wurtawiya. intransitive verb root 3/feminine verb root 3. sew.
-wijilalinga See main entry: -wijilarlinga. See main entry: -wijilarlinga. feminine verb root 3. paint dots, stripes etc.; write, print, type.
2 • feminine verb root 3. rain lightly, sprinkle (with rain).
-wijilarlinga Variant: -wujilarlinga; -wijilalinga; -winjilarlinga; -wunjilarlinga; -wijarlinga; -wijilalinga; -ijilarlinga -jilarlinga; -jiliyarlinga; -njiliyarlinga; -jarlinga; -wilarlinga; -wilalinga; -larlinga; -ajilarlinga -ajarlinga; -larlinga. Ques: -winjilarlinga and its variations normally occurs in non-past verbs and -wilarlinga and its variations in past verbs or following the Indirect object prefix ; -ajilarlinga or -ajarlinga may occur in non-past. It is not clear why there are so many variations - possibly due to the change in the language. feminine verb root 3. Gram: in Old Tiwi it may have indirect object prefix 1 • paint dots, stripes etc.; write, print, type. See: -apuka, jilamara, marlipinyini, mipura; patingari. wumpi-jilarlinga they write. Nginingawila ngampu-wujilarlinga. We write in our own language. Jurra ngimp-mi-rra-jarlinga ngu-wuniyangirri pili wurrukwati wu-min-ta-y-akirayi. I'll write a letter and send it to them so that they will give me money. Parlingarri pi-ti-mi-larlinga awarra ngirramini ngini ngarra juwaripura. They wrote down for him the story his father left behind. Yingwampa mamirnikuwi wumpu-ngint-ilipij-arlinga awinyirra manipirruwa kapi Bima wear. Some women screen print material at Bima Wear. Ngampi-jilarlinga nginingawila langwiji. We write in our own language. (or we are writing). Note: Photos by Jennifer Lee Category: Art. Note: Photos by Jennifer Lee
2 • rain lightly, sprinkle (with rain). Gram: with kiyija See: pakitiringa; marakata; jaratinga; anjulini; jamutaka; yirruwayi; malapurringa; malapurrini; -aturrukwa -ukwa; -ungwali; -angantima; -anganti-; -mi-; -wungwarla-. Kiyija ampu-nga-wunjilarlinga It is raining on us all a little. Category: Weather.
-wijiliyarra See main entry: -wujiliyarra. transitive verb root 3. talk to someone, tell someone, talk for a long time.
wijinga feminine noun. Long Tom (fish). Strongylura spp., Tylosurus spp.. Syn: tumpuni, alapiyinga. Note: Picture from ‘Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary’ Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p108 Category: Fish.
wiki Usage: New Tiwi. From: English. noun. week. Syn: jurra. Category: Time.
-wila See main entry: -pila. nominal suffix. belonging to a place.
-wilalinga See main entry: -wijilarlinga. See main entry: -wijilarlinga. feminine verb root 3. paint dots, stripes etc.; write, print, type.
2 • feminine verb root 3. rain lightly, sprinkle (with rain).
wilangara Variant: wulangara. feminine noun. female pubic area. See: -wilingi-; yirruliga. Category: Body parts and products.
-wilarlinga See main entry: -wijilarlinga. feminine verb root 3. Gram: in Old Tiwi it may have indirect object prefix 1 • paint dots, stripes etc.; write, print, type.
2 • rain lightly, sprinkle (with rain).
wili See main entry: wiliwili. free form verb. run, for water to swirl, for stomach to be upset.
wilijinga Variant: wilinjinga; fe Þ Modern_Tiwi: wulinjinga; wulijinga. feminine noun. tin, billycan. Syn: karlupuka, kilupi, panikini. See: -ilinganta-. Note: Picture by SIL artist Category: Things people make, Baskets and bags, Introduced items.
wilijingala See main entry: wulijingala. noun. empty tin.
wilika noun. Kapok or cotton tree. Bombax Ceiba. Syn: pimpunga, tunkuwanya. See: pipijuruwupirninga. Note: Photos from ‘Tiwi Plants and Animals’ p29 Category: Plants, Trees.
-wilima Variant: -lima; -ma. feminine verb root 3. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix; root may become -ma following the indirect object prefix mirri- 'her' spear, shoot. See: -aniligi; -kupuri; -milima; minga -mi; turli -wurtimi; -palipa; -pukulonjigi. nginti-miti-lima taka. I shot the tree. Category: Violence or impact, Hunting or fishing.
wilimirri See main entry: wulimirri.
-wilingi- Variant: -wulingi-; -wilingirri-. incorporated form 1. bark apron. See: punkaringini; juwuni. Wututuwu ngawa-naruwi api juwuni piti-ri-pu-wulingi-kurupwiya-mini. As for our mothers they used to wear bark aprons. Waya juwa wulangara pi-ri-wilingirri-pujirr-amiya-mini They just covered up their pubic area with a bark apron.
-wilingirri- See main entry: -wilingi-. incorporated form 1. bark apron.
wilinjinga See main entry: wilijinga. feminine noun. tin, billycan.
wilintuwila plural noun. Mosquito clan people. Syn: timilawi, yuwiyangipila. Category: Clan groups.
-wilipi Variant: -lipi. feminine verb root 3. be clothed. See: -ilipi-. Ngangi ngarra warlirringa amp-ilipu-muwu ngawa-yuwuni api amp-ilipi-y-angulonikuga, amintiya warntirrana amp-ilipi-murrunta. Tani ngini wuta yingompa piti-ja-lipu-wunyirri ngangi wutawa amp-ilipi-muwu, wangini arnuka awungani ji-mata-lipi nginingaji ngangi ngarra ngawa-yuwuni warlirringa. The clothes which our older brother wore shone and were really white. However, the clothes which others clean are not like our older brother's clothes. [Mark 9.3] Category: Being, Change of position or state, Clothing and material.
wilira masculine noun. wing. See: yipuna. Category: Animal parts.
wiliwili Variant: wili. free form verb. run, for water to swirl, for stomach to be upset. Syn: kalikali or pamulampunya -mi. Wili jiyimi awinyirra jirtaka. The sawfish swam away (in a swirl of water). Note: Photo from Chrisroll - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=2140 Category: Moving.
-wiliyawarntiyarri Variant: -wirliyawarntiyarri; -wurliyawarntiyarri; -wuliyawarntiyarri; -iyawarntiyarri; -liyawarntiyarri -rliyawarntiyarri. Old Tiwi: feminine verb root 3. Gram: + indirect object prefix as important person + 'she' 'dummy' subject be important , be powerful. Syn: -arlikiri. See: -orlipirri, -kiri, -piyorugi, arruwulupini, -ajiruwarntigi; yiliruwarni, arruwulupini. ji-ripi-liyawarntiyarri they were important. Awarra Abraham ngini ngarra parlingarri yi-muwu, api ji-mi-liyawarntiyarri. Abraham who lived long ago was important. Ngirringani ngini nginja kuriyuwu, nginingaji ngawula arikutumurnuwi, api ngawa ngupu-rra-kirimi ngini nginja nginti-ma-ngin-ja-pungintayi pili nginja waya yati nginjila ngini ampu-nginji-liyawarntiyarri amintiya nginja warntirrana pupuni,. Our Father above, all of us make us think about you because you are the only one who is important and you are truly good. [Matt 6:9] Category: Human status.
-wiliyonji- See main entry: -wuliyonji-. incorporated form 1. wallaby.
winga feminine noun. 1 • sea, saltwater. Syn: mirripaka. See: kirluwaga; kirluwagamini; yikati; mapajaka; mipirranjinga; mangumunga; mankirrumunga; mangijikirra malarlaka; kukuni. Category: Water.
2 • beer. Syn: mirripaka, pwajinginga. See: yingwatinga; yikwaninga.
wingama See main entry: wingawama. feminine noun. rough sea.
-winganti- Variant: -wunganti-. incorporated form 3. mangroves, swamp, mud. Gram: There is a link between this form and a following root or incorporated form: ngi- for class 1, ng- for class 3 and rr- for class 2. Kuwani nginaki a-wuji-ngantingi-mi? Who's this going along in the mangroves? nga-wu-rra-nganti-rr-akuringintiyala we should stop and listen in the mangroves.
wingawama Variant: wingama. feminine noun. rough sea. Syn: mirripakawama. Category: Water.
-wingi- incorporated form 3. food. Gram: The meaning of this is not clear but most examples are to do with food. See: -irti-. ju-wunji-rr-ikinyapa ngini ju-wingi-palipa he stood ready to spear it (turtle) in the back. Ngarra waya juwa yi-mungurumi parlingarri ngini yi-kirimi ngangi yinkiti a-ri-ma-rr-ingi-rr-awulari yongorri. Long ago he only knew how to make tables (Lit: that which food climbs on) or whatever. Ninkiyi, yimi ngini, "Yita kilangwayinga awungarruwu kapi ngawa ngwiyi nga-ru-muk-apa, amintiya arramukaminawurti a-p-alamiya ngini yinkiti a-ri-ma-rr-ingi-rr-apunginamiya, amintiya ngini ngarra yinkiti a-ri-ma-rr-ingi-rr-awulari. Awungaji jilikari nyi-li-pa-ma-rr-ingi-kirimi," yimi ngawa-yuwuni yuwuntiyarra awuta yuwurrara ngarra-mamanta. Then he said, "there is a room over there where we will eat together and all sorts of things in it for putting food on (Lit: all sorts of things have put themselves in for covering themselves with food and for food to climb on). There prepare a lot of food,' said our older Brother to his two friends.
-wingili- Variant: -wungili-. incorporated form 3. 1 • ochre (white or yellow). See: arrikirninga; arrikirningini. Ninkiyi, ji-nu-wungili-nga yaringa yarrikirninga. Ninkiyi tunuwuni yiniwunga. Yipijigi, ninkiyi, kukuni yinirimarri. Yipangumurtigi kangi yarrikirninga wuta yaringa, amintiya turtiyangini tunuwuni. Then he got red and yellow ochre. Then he got black. He smashed them up and got fetched water. He poured it onto the yellow, red, and black and white ochres.
2 • initiation song. Nuwa ngwiyi yintagi ngimpi-ni-wungili-kuruwala awuta tangara ngimpi-ri-kirimi pangarrinara. Later on you will sing initiation songs, those of you making your first initiation soon.
-wingilimpangi- See main entry: -wungilimpangi-. incorporated form 3. sleep.
-wingiliwanji- incorporated form 2. dead wallaby. Gram: It is followed by a link depending upon the class of verb root or incorporated form following: ngi- before class 1, ng-befpore cvlass 3 and rr- before class 2. Syn: -wuliyonji-. See: jipwajirringa; -kunji-; -piyonti-. yi-ma-rri-ngiliwanjung-uriyi he took the wallaby.
-wingirlayi See main entry: -wungirlayi. transitive verb root 3. camp with, live with.
-wingirrati- incorporated form 3. raw bird or flying fox. Gram: There is a link between this form and a following root or incorporated form: ngi- for class 1, ng- for class 3 and rr- for class 2. See: tarnikini; tokwampini; -marringi-; murrupungawama.
-wini Variant: -wuni; -ani; -ni. transitive verb root 3. have, own; hold, keep (as a custom); Gram: -ani following the emphatic prefix: pa-, ta-, ja-, rra- etc- etc pu-rru-wini they had it. Ngini kunawini ngi-rri-ja-ani yingarti ngi-rri-ju-wariyi Jiliyarti. if I had a lot of money I would go to Darwin. Ngiya karluwu ngu-ma-ta-mangapa pili ngiya jana ngu-wuni. I won't drink because I am sick ('I have sickness'). Parlingarri wuta ngawa-ampi pu-rru-wun-ani warntirrana kurlama. Long ago our grandparents really kept (the custom of) kurlama. Ngini nyimpi-timarti nyimp-apurti Nguyuwu, api pakinya ta-y-akurluwunyi alawura ngininginjila api permit a-minja-ma-j-angirri ngini nyim-pa-ani awarra jurra. If you want to come up to Bathurst Island well first see your boss about sending a permit so that you have that piece of paper (permit). Category: Holding or transfer. Category: Holding or transfer. Category: Holding or transfer.
pungintaga -wini have an idea or a thought. Morph: pungintaga 'head' + verb with root:‑wini 'have'. See: -pungintayi. Ngarikarriki nguwini pungintaga ngini ngarra ngawa-rringani ngini kuriyuwu amintiya ngini ngiyampi ngiya-maninguwi pitiwuripura. I have two ideas (or thoughts) about our Father and about what my ancestors left behind.
pitipita jirti -wini be angry. Morph: pitipita 'stomach' jirti 'bad' + verb with root:‑wini 'have'. Lit: have a bad stomach. Awunganuwanga yingwampa jirti a-ri-miringarra pili ngarra pitipita jirti a-wini. In the same way he hates others because he is angry inside.
-winingiya See main entry: -wuningiruga. transitive verb root 3. touch, feel with hand.
-winjilarlinga See main entry: -wijilarlinga. See main entry: -wijilarlinga. feminine verb root 3. paint dots, stripes etc.; write, print, type.
2 • feminine verb root 3. rain lightly, sprinkle (with rain).
winmiti noun. any substance, such as yirimunukamini, used to provide good luck in gambling, hunting or success in finding a desired partner. It is usually rubbed on hands. Category: Cards.
winyayi free form verb. whistle, hiss. Syn: winyiwinyi. Awarra taringini winyayi yimi kangi ngiya. The snake hissed at me. Category: Talking or thinking, Body functions or actions.
-winyirri See main entry: -wunyirri. transitive verb root 1. wash, wipe, rub clean.
winyiwinyi free form verb. whistle. Syn: winyayi -mi. Category: Talking or thinking, Body functions or actions.
winyiwinyinga Variant: wunyiwunyinga. feminine noun. species of poisonous snake. Ques: unidentified but perhaps it is just a general term for venomous snakes yellow. See: puliyarlinga. Category: Snakes.
-winyuki Variant: -wunyuki; -winyukwi; -winyunki; -winyunkwi; -nyunki; -nyuki; -inyuki. transitive verb root 3. wait for. Syn: -amukuruga, -amukurruwa, arnapa -muwu. pu-rru-winyuki they waited for him. Ninganuwanga karluwu yoyi pirrijami pili nginja pi-rri-min-ja-nyuki. They haven't danced yet because they were waiting for you. Ngawatuwu ngintu-wuji-muw-ani awuta ngintu-wuni-nyuk-ani awuta mamirnikuwi. We were sitting and waiting for those women. Category: Position.
-winyukwi See main entry: -winyuki. transitive verb root 3. wait for.
-winyunki See main entry: -winyuki. transitive verb root 3. wait for.
-winyunkwi See main entry: -winyuki. transitive verb root 3. wait for.
wirika See main entry: wurika. feminine noun. 1 • dish, plate.
2 • sharp stone.
-wirimpira See main entry: -wurimpira. feminine verb root 3. leave a place, leave behind, pass on (custom).
wiringarni masculine noun. vomit. Category: Body functions or actions, Sickness or injury and healing.
free form verb. vomit. Syn: purnangini fe Þ or julurli -mi. Nyirra wirringarni jiyimi awinyirra kiyijinga pili ju-wapa kumapwara yinkiti. The little girl vomited because she ate unripe food. Category: Body functions or actions, Sickness or injury and healing.
-wirliyawarntiyarri See main entry: -wiliyawarntiyarri. Old Tiwi: feminine verb root 3. be important , be powerful.
wirnimpinga feminine noun. Jabiru. probably immature bird. See: arntongi; jipiyontongi; pipawuninka. Category: Birds, Water birds.
-wirramiya intransitive verb stem 1. grind teeth, bite self. Morph: ‑wirri 'bite' +‑amiya 'self'. See: -wirri. Api yingampini awarra mapurtiti yakuluwuni a-wunyawu ngiya-mirani. Waya awungarri jikiringa ampi-ri-wayorlipirri amintiya a-wuji-ngu-wirr-amiya Well sometimes the devil throws my son to the ground. Then he foams at the mouth and grinds his teeth. [Mark 9:17,18] Category: Body functions or actions.
-wirri transitive verb root 1. bite, sting, nick. See: -kipiyawumi; -wawuta; takawuta; -wantiyarra. pu-ru-wirri they bit him. Pulangumwawi pu-ru-wirri partitapartita. The dogs bit the horse. Rokuma ji-mini-wirri karri japinamini Mosquitoes bit me during the night. Category: Body functions or actions, Violence or impact.
-wirti- See main entry: -wurti-. incorporated form 3. 1 • because of something already happened or mentioned, resulting in.
2 • vegetable or fruit food, yam.
-wirtipi See main entry: -wurtipi. intransitive verb root 3. for something to crack; be cracked, split open, split up.
-wirtiyangirri See main entry: -wurtiyangirri. transitive verb stem 3. poke, prod, shoo away or chase off.
-wirupumwari feminine verb root 3. leave someone when die. See: -umwari. Ngarra wiyi ampi-rupumwari ngarra-purnayinga. He'll leave her when he dies. Category: Change of position or state.
wit Usage: New Tiwi. From: English. preposition. with. Syn: wuturiyi. Category: Prepositions.
-witamiyi Variant: -tamiyi. intransitive verb root 3. cause footprints, leave footprints, step. karluwu yi-rri-tamiyi parrupawurli he didn't leave footprints in the mud. Category: Change of position or state.
-witiga See main entry: -wutiga. intransitive verb root 1. spread out (of people).
-witimarnti See main entry: -wutimarti. intransitive verb root 3. want desire or like.
-witimarti See main entry: -wutimarti. intransitive verb root 3. want desire or like.
-wiya Variant: -iya; -ya. transitive verb root 3. see, look at. Syn: -akurluwunyi, -akurlupuwunyi, -upuji, -apuji, -umani, -a, lukim -mi. See: -ungira; -ipiti; -alimwanjigi; -imiya; -wujirra; -kilurumi; -angurupunya; -anyiki; -kunjingira; -kilarrapugi -apu-; -akirli-; -kili-. pu-rru-wiya they saw him. pangarri ngu-wati-min-ja-ya I'll see you tomorrow morning. Awungarruwu makirrana ngimpi-ni-ri-kuruwala kapi arnuka karrikuwani yi-ma-nguwun -ta-y-ipujinga-ya. There we sing loudly where no-one can look at us singing. Note: Picture by Judy Knowles, SIL artist Category: Senses, Body functions or actions. Category: Senses, Body functions or actions.
-irranyuwiya look for a (suitable) place ( e.g.. to lie or sit down). Morph: ‑irranyuwu‑'place' +‑wiya 'look for'.
wiyarri Variant: wuyarri; fe Þ Old_Tiwi: wurarri; ngurarri. adverb. also, too. See: awunganuwanga. Api awunganuwanga awarra muku-rra-y-amurrumi nginingawila wartiyanginila amintiya ngini wuta murrutawi yinkiti wiyarri. And likewise they should work for you mob at (getting) bush food and also the white people's food. Category: Particles or conjunctions or clitics.
wiyawinga See main entry: wiyawunga. feminine noun. Stringybark canoe.
wiyawunga Variant: wiyawinga. feminine noun. Stringybark canoe. Syn: mampunga, mampini. See: jipankuna; jipulinga; kapala; kapalapipi; kirawarri; kupunyi; maratinga; marruwaka; mutuputi; parra pukirrakiningiyi; tarntuwu; tipuwarninki; tongulaka; tokapayinga. Category: Transport.
wiyi Variant: fe Þ Old_Tiwi: ngwiyi; nguyi. temporal word. later, in future, will. See: waya. Ngini awuta kakirijuwi arnuka pumamungurumi nginaki ngini ngawa ngapangiraga api nginta yiloti ngwiyi aruwayawuntipa. if they don't get to know our language ('this which we speak') then it will disappear for ever. Category: Time.
wiyika noun. large intestines, innards, stomach. See: yila; yimata; matukwamini; alingiji; -ajumwanji-; -awurri-. Wiyika piti-p-ajumwanji-rr-ig-ani They would pull out the innards. Ninkiyi wiyika nga-wunyawu. Then we throw away the intestines. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Body parts and products.
wiyikimaya noun / free form verb. wink. Gram: always with verb with root: -kulumuna a-p-ukurumurutupi yingarti wiyikimaya a-ripu kulumuna He's bad, he winks at people. Category: Body functions or actions.
wiyini masculine noun. leaf, tea leaf. See: tilipi. Category: Plants, Plant parts, Food and cooking, Traditional food.
wiyukwa feminine noun. ship's boiler. Category: Transport, Introduced items.
wokapati Usage: Modern or New Tiwi. From: English. free form verb. walk. See: -angurlimayi. Ngarra wokapati yimi kapi tingata. He walked to the beach. Syn: fe Þ Old_Tiwi, fe Þ Modern_Tiwi: -angulimayi. Category: Moving, Body functions or actions.
woki See main entry: waki. noun. work.
wu-1 verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes - subject-tense they (NON-PAST). Gram: It occurs with most verb roots, except for Old Tiwi feminine verb roots and transitive verb roots with 'her' as object. Before some prefixes he wu- drops off, such as the fRUSTRATIVE prefix wa- or the direct object prefixes wuni- or muwuni-. when the SUBJUNCTIVE prefix ma- or the direct object prefix mani- immediatley follow then the wu- and the ma- and mani- join together and become respectively mwa- and mwani-. See: wumpi-; pi-; pirri-; piti-. Api tawuntajiyarra ngini wu-pu-rra-anga ngangi warntirrana wuta-nyiyaninga api ngini wu-rra-ma-rru-muwu awinyirra, awuta awirankuwi. Likewise tell those young people that they should take the right marriage partner to marry. Karrikuwapi mwa-rri-pa-kurungumi kiliwarti. There were no people to dig the soil. Api ngawa mwanu-mamula wuta-mamanta. They call us their friends.
wu-2 verb prefix. Gram: 3rd order of verbal prefixes – mood 1 - OBLIGATION should, OBLIGATION. Gram: It normally cooccurs with Ca-, the EMPHATIC prefix. Also the IRREALIS prefix Ci-, may also cooccur with it. It usually elides (or disappears) following a subject-tense prefix, but the shape of the following prefix, such as rra- 'EMPHATIC' instead of the normal form of pa-, or the IRREALIS prefix as li-. shows that it is thought to be there. The various combinations of the prefixes give differences in meanings, similiar to the differences in meaning between 'should' and 'ought to' in English. These distinctions are being lost in Modern Tiwi. "Nginja awarra a-wu-rra-marrimiringarra nginayi," yimi. "That one should marry you," he said. Wu-rra-y-angiraga warntirrana ngini ngawa waya ngapangiraga. They should talk correctly that which we speak (our language). Ques: Compare wupayangiraga 'they do or will talk' Api nga-wu-li-pa-ami naki jurra nga-wu-rra-kirimi pili ngini kakirijuwi awarra wuta nguyi wuni-pa-kirrimiya awarra ngini ngawa nga-ri-kirimi ngampi-jilarlinga ngini-ngawila langwiji. We should work at making books. So that the children will later read what we write in our language.
wu-3 See main entry: wi-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect begin, start.
-wu intransitive verb root 1. be. Gram: only with -mangu- 'water' See: -mi; -manguwu. Wuta tangarima pi-ri-kirimi Miriluwu pili kutinga awungaji ampi-ri-mangu-wu. The camped at Miriluwu because there was underground water there. Category: Being.
wuja- See main entry: wija-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect b e.g.oing.
-wuja Variant: -wija; -ja; -nja. intransitive verb root 3. be about to go, be in process of going. See: -wuriyi; -maja, -ingila. pu-rru-wuja they were going. Maka nyimp-ija Where are you going? Ngiya ngu-wuja kapi tingata ngini mwarliki. I am about to go to the beach to swim. Category: Moving. Category: Moving. Category: Moving.
–wuja + direction prefix or suffix be about to come, be in process of coming. Ngarra a-wunu-wuja japuja pili yinipapaya waki. He is coming home because he has finished work.
ngaji -wuja + direction prefix or suffix greeting to or acknowledgement of person arriving. similar to English greeting - 'Look who's coming!'. Morph: ngaji 'there' + verb with root:‑wuja + direction prefix or suffix. Ngaji a-wunu-wuja-wu. He's coming! Ngarra a-wunu-wuja japuja pili yi-ni-paya waki. He is coming home because he has finished work.
wujaka feminine noun. small fly. found in early morning around holes where animals are. Syn: mirrijilaka. See: wumpwani; wujakari. Category: Insects and spiders.
wujakari temporal word. dawn, early morning (first light before sunrise). Morph: wujaka 'flies' +‑ari ’time of’. time when the wujaka flies are found around hollow trees early in the morning. Ques: I am not sure just when this is in relation to tokwampinari. See: tokwampinari; arawungari; japinari; murantikala. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p76. Category: Time.
-wujayalumi Variant: -wujalumi. intransitive verb root 3. go straight to a place. pi-rri-wujayalumi they went straight there. Category: Moving.
wuji- See main entry: wunji-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect 1 • continuing, 'CONTINUOUS'.
2 • is beginning, starting.
3 • accidentally, by mistake, mistakenly.
4 • a long way away, at a distance.
-wuji- See main entry: -wunji-. incorporated form 1. sick.
-wujilarlinga See main entry: -wijilarlinga. See main entry: -wijilarlinga. feminine verb root 3. paint dots, stripes etc.; write, print, type.
2 • feminine verb root 3. rain lightly, sprinkle (with rain).
-wujiliyarra Variant: -wunjiliyarra; -wijiliyarra; -njiliyarra; -liyarra; -jiliyarra. transitive verb root 3. talk to someone, tell someone, Old Tiwi: talk for a long time. Gram: When the root follows a direct object prefix ending in ni the i of the prefix is dropped and the root is -tiliyarra and following the direct object prefix minyi- the i of the prefix is dropped and the root is -jiliyarra. The other forms are used in various positions and ways. Syn: -wujiyarra. See: -wurtiyarra; -imungitiga. Waya awinyirrawanga wumunga karri yu-wun-t-iliyarra awuta tayikuwapi arikutumurnuwi, karri jupulunga yi-ni-p-upujinga-y-alamiya, api karri waya yimunga jiyi-ki-ngarti, api yi-ki-y-ipujinga-paya. The same day when he was talking along time to many people while he was in a boat, well when the sun went down he finished talking. Api karri waya purru-wujiliyarra-mini, api awungarri wutatuwu yingompa pu-nu-mu-riyi ngawa-yuwuni api ngarra awuta ngwiyi yu-wuntiyarra ngini ngarra ngawa-rringani ngirramini. Well when they were talking some people came to our older brother came to our older brother and he told them our father's words. Ngarra ampi-jiliyarra ngarra-purnayinga ngini muwatuwu yinkiti tangapa. He is telling his wife to bring their food. Ninkiyi, pi-ri-majirripi awuta kapi pungintagamuwi. Api ninkiyi, piyapiya pi-ri-mili ngini ngawa-rringani ngini kuriyuwu yu-wuni-ngilipangi-liyarra ngini, "Awi," yi-mi ngawa-rringani. "Arrarna. Ngajiti ngimp-a-ja-y-akupawurli kapi awarra King Herod," yimi. Then those clever men slept and then they dreamed that our father who is above spoke to them while they were asleep. "Hey," said our father. "Wait. Don't go back to King Herod," he said. Karri waya yu-wunu-wujiliyarra-mini arikutumurnuwi, api awungarri wuta ngarra-naringa amintiya ngarra-ngilipi papi pi-ri-mi awungarruwu. When he was talking to people his mother and siblings arrived there. Ninkiyi, ngawa-yuwuni ji-p-iliyarra awinyirra purinjirringa, yimi ngini, "Aga, purinjirringa," yimi. "Nginja arnuka-jarra yi-ma-kuwakijori. Karrikuwani yi-ma-kuwa-pa-jarra," yimi ngawa-yuwuni ji-p-iliyarra awinyirra purinjirringa. Then our older brother spoke to the tree, saying, "hey, tree," he said. "You won't grow fruit again. No-one will get fruit from you again," our older brother said to the tree. [Old Tiwi Mark 11:14] Category: Talking or thinking. Category: Talking or thinking.
-wujiliyarra punyipunyi work out something, think through something. Lit: 'brain talks'. (wu)-wujiliyarra punyipunyi they are working things out. Ngiya ngu-wujiliyarra punyipunyi pili arnuka ngintamunguruminara. I'm thinking things through because I don't know much. Category: Talking or thinking.
-wujiliyarrapirri Variant: -wunjiliyarrapirri; -liyarrapirri; -jiliyarrapirri. transitive verb root 3. Gram: May have indirect object prefix discuss, talk together. Morph: ‑wujiliyarra ’talk’ +‑pirri ’each other’. Gram: only in non-past, only plural form Syn: -wujiyarrapirri. See: -iyarra; -wurtiyarrapirri. pu-rru-wujiliyarrapirri they were talking together. Muwa mu-jiliyarrapirri ngini muwila pikaringini ngini mu-wa-kirimi. We are talking together about the book we are making. Kamini nginti-mi-liyarra-pirri nuwa kunukurluwi? What are you elders discussing together? Category: Talking or thinking.
-wujimirnikiti See main entry: -wurtimirnikiti. Intransitive verb stem 3. take off, release something, undo ( e.g. rope, pin).
-wujimpiligi Variant: -wujipiligi; -jipiligi; -jimpiligi; -wurtipiligi; -wurtimpiligi. transitive verb root 3. not recognise or not know someone. Gram: This verb stem is similar to the verbs which have the prefixes aji and -wurti-. however, there is no aji -form but is a wuji- prfeix. When the base form (fv:-ipiligi) is used on its own or in combination with the incorporated form -mingi- then the verb has almost the opposite meaning. See: -ipiligi; -mingirripiligi. Ant: -imagi. Karri pirri-p-akurluwunyi ngatawa ngawa-rringani , api pirri-wurtipiligi pili yoni yirrikirlingapa. (Api ngwiyi arnapini pirri-p-imagi.) When they saw Our Older Brother, they didn't recognise him because his face was different . (Later on they knew him). nyirra yu-wurtimpiligi she didn't recognise him. pirri-p-ikiri-jimpiligi they didn't recognise his face. Category: Talking or thinking. Category: Talking or thinking.
-wajimpiligi not understand talk. Morph: ‑wa‑’words’ +‑wujimpiligi 'not recognise'.
wujingini masculine noun. eel. Syn: pirranjinga, alapiyinga. Category: Sea or mangrove or river life, Fish.
-wujingirraga See main entry: -wurtingirraga. transitive verb root 3. be mad, be silly.
-wujipiligi See main entry: -wujimpiligi. transitive verb root 3. not recognise or not know someone.
-wujirra Variant: -wunjirra. transitive verb root 1. keep looking, see continuously, look at continuously. Morph: wuji‑'CONTINOUS' +‑a 'see'. Gram: I have not come across any other examples of -a as 'see' See: -akurluwunyi; -ipiti; -umani; -akurlupuwunyi; -upuji; -apuji; -wiya; -imiya; -angurupunya; -kilurumi -alimwanjigi; -anyiki; -kunjingira; -kilarrapugi; -apu-; -akirli-; -kili-. Kilirini awarra ngi-ri-mamula ngini ngarra a-muwuni-wujirra. We call that one "staring eyes" who keeps looking at us. Kama nginja kiliriga nyimpu-ngunu-wujirra? Why are you staring at me? Category: Body functions or actions, Senses.
-wujirri Variant: -wurtirri; -jirri. intransitive verb root 3. untie, take off, stop looking for. Syn: -wurtimirnikiti. See: tikimati; skinim. Wujirri ngarra naki nimunga plaster. They take off the, what's it called?, the plaster. Nyi-rra-jirri militamuni Take off your shoes! Category: Holding or transfer.
-wujirriki- See main entry: -wunjirriki-. incorporated form 3. everything.
wujirrima feminine noun. periwinkle (shellfish). Nerita balteata. These occur mainly in the mangroves, especially mangroves on rocky sites, where people find them on or amongst the roots and lower stems of the mangrove trees. People cook them on hot coals and they pick out the flesh with a stick or pin and then eat it. Syn: ampirikirlimira. See: ngatawarna; murntinga. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi language/Culture Context' by Teresa A. Ward p43. Note: 'Photo - Tiwi Plants and Animals' p127 Category: Sea or mangrove or river life, Shellfish.
wujirrini masculine noun. Crested Tern, Silver Gull. red-legged. See: martapani; martapaka. Category: Birds.
-wujiyajura See main entry: -iyajura. transitive verb root 3. tempt, urge or persuade someone to do something (wrong).
-wujiyarra Variant: -tiyarra; -jiyarra; -wurtiyarra. transitive verb root 3. tell, say to, talk to. Gram: More study needs to be done to determine the difference between the use of -wujiyarra and -wurtiyarra. When the root follows a direct object prefix ending in ni the i of the prefix is dropped and the root is -tiyarra and following the direct object prefix minyi- the i of the prefix is dropped and the root is -jiyarra. In modern Tiwi the form more commonly used is -wujiyarra. Syn: -wujiliyarra. See: -angiraga; -wayakirayi; -ipujingami; -minta; -mirra; -wa-; -ipujinga-; nimarra. yu-min-tiyarra he told me. yi-min-jiyarra he told you. Awarra pulangumwani yu-wujiyarra ngarra-mani awarra jarrangini yimi ngini "Mu-wuja kular1aga muwatuwu yinkiti," yi-mi. The dog said to his friend, the buffalo. he said "Let's you and I go hunting for food for us." he said. Ninkiyi, yu-wuriyi, yu-wurtiyarra ngarra-mantani wawungini, "Aya," yi-mi kawarri. "Ngiyatuwu jilamara nyimpa-kirimi kangi ngiya jukwartanga." Then the goanna went to his friend the lizard and said, "Hey, it's my turn for you to paint my back." Ninkiyi a-wuriyi a-wurtiyarra, "Aya," a-ri-mi, "Kama kirlipaga-la nyimpu-ngint-akurluwunyi? Then he goes he says to him "Hey," he says "Why are you avoiding my eyes?" Nginta ngu-minyi-jiyarra-m-ami ngini parlingarri ngiya-maninguwi ngiya-ampi pi-rri-mi-rr-inguwamung-ani ngirawiyaka. Listen I am beginning to talk to you about how long ago my grandparents used to prepare for kurlama. Gram: The form minyi- in ngu-minyi-jiyarra-m-ami has the underlying form of direct object minyi 'you (singular)' plus wi- 'start to'. Otherwise the form would be ngu-minj-iyarra-m-ami. Also the prefix wi- normally occurs when there is the mOVEMENT suffix -ami. Category: Talking or thinking.
-wujiyarrapirri Variant: -wunjiyarrapirri; -iyarrapirri; -jiyarrapirri. transitive verb root 3. Gram: May have indirect object prefix discuss, talk together. Morph: ‑wujiyarra ’talk’ +‑pirri ’each other’. Gram: only in non-past, only plural form Syn: -wujiliyarrapirri. See: -iyarra; -wurtiyarrapirri. Category: Talking or thinking, Social behaviour.
-wujiyi See main entry: -wurtiyi. transitive verb root 3. for woman to bear a child.
wujuwujini Variant: wutuwutini. masculine noun. sand. Syn: tingati, nampirrangini. See: yarati. Category: Land or ground.
-wukulonjigi transitive verb root 3. Gram: direct object as experiencer + 'he' as subject prefix; only past forms be sore in side. probably originally to have been speared in side. See: kulonjigi; -walipa; -wirringala. Category: Sickness or injury and healing, Body functions or actions.
-wula See main entry: -pila. nominal suffix. belonging to a place.
wulanga See main entry: wurlanga. feminine noun. mud crab.
wulangara See main entry: wilangara. feminine noun. female pubic area.
wulani See main entry: wurlani. masculine noun. handle of axe.
wulaniga Variant: wulaninga. predicative. calm or still (of sea or atmosphere). Syn: mapularri. See: arntukuni. Wulaniga yimangima awarra yirringarni, amintiya wuninjaka juwwunjarli awunganuwanga. Then the water in the lake became calm and the wind stopped. Category: Physical qualities.
wulaninga See main entry: wulaniga. predicative. calm or still (of sea or atmosphere).
wularti free form verb. win. Syn: pirrarti -mi. Waya wularti ji-ni-pa-m-ana? Did you win over there? Category: Cards.
wulataringa See main entry: wurlataringa. feminine adjective. light (in weight).
wulatarini See main entry: wurlatarini. masculine adjective. light (in weight).
wulijinga See main entry: wilijinga. feminine noun. tin, billycan.
wulijingala Variant: wilijingala. noun. empty tin. Morph: wilijinga 'tin' +‑la 'EMPHATIC’. Lit: only tin. Category: Tools or utensils.
wulijini See main entry: wulinjini. free form verb. laugh, play, mock.
wulijinikimi See main entry: wulinjinikimi. predicative. person who is always laughing;
wulika feminine noun. armband. made from bush string entwined with feathers. See: pamijini; parnti; yarirringa; arlipurrini; yariti; wajini; wamukini; kulijima; jukuti. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p59. Category: Traditional religion, Ceremonial objects.
wulikarani masculine noun. gecko, small dragon lizard. See: wawungini; pwatipwatinga; pwatipwatingini. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p118 Category: Reptiles.
wulikija Variant: wulikita; alikija. Usage: Modern Tiwi, New Tiwi. From: English: all together. adverb. completely, altogether, all of it. See: -anyimi. 'Kri, kri, kri, krawu,' jiyimi awinyirra arntongi, Tri tri tri tri tri pwajini yipiriwaya. partuwa kiyi, winga waya wulikija awarra, winga. "Kri, kri, kri, krau,' she went. Tri tri tri tri tri (there was) urine everywhere After that, the sea was completely salt water. Api kiyi awarra ngawa-rringani nimarra yimi kapi ngarra-mirani, ?Awarra wulikija ngini muwa waya muri-kirimi api ngiya wiyi awarra ngup-akirayi nginja.? So then our father spoke to his son. All that you and I made, well I give it to you.'. "Arnapa! Putuputuwu ta-y-akirayi ngiya api ngiya wiyi ngi-p-akirayawurli nginja wulikija awarra kunawuni ngini nginja ji-p-akirayi ngiya," yimi kangi awarra alawura. "Wait! Take pity on me and I will pay you back all the money that you gave me," he said to the boss. Category: Adverbs.
wulikimaka Variant: fe Þ Modern_Tiwi: wulimaka. feminine noun. old woman.Masculine: wulikimani. Plural: wulikimawi. Syn: yinjula, parlika, tipatirringimawu. See: pirrimaringa; piliwarlinga; yikurlinga. Category: People, Human stages.
wulikimani Variant: wurlikimani. masculine noun. old man.Feminine: wulikimaka. Plural: wulikimawi. Syn: yirrula, wulimani. See: parlini; piluwarti; pirrimarti; yinkurti. Category: People, Human stages.
wulikimawi Variant: fe Þ Modern_Tiwi: wulimawi. plural noun. old people.Masculine: wulikmani. Feminine: wulikimaka. Syn: paparluwi, papirrimaruwi, papurraluwi. See: yirrula; yinjula; kunukurluwi. Category: People, Human stages.
wulikita See main entry: wulikija. adverb. completely, all together.
wulimaka Variant: fe Þ Old_Tiwi: wulikimaka. feminine noun. old woman.Masculine: wulimani. Plural: wulimawi. Syn: yinjula, tipatirringimawu. See: pirrimaringa; piluwarlinga; parlika; yikurlinga. Category: People, Human stages.
wulimani masculine noun. old man.Feminine: wulimaka. Plural: wulimawi. Syn: yirrula, wulikimani. See: parlini; piluwarti; pirrimarti; yinkurti. Category: People, Human stages.
wulimawi Variant: fe Þ Old_Tiwi: wulikimawi. plural noun. old people. Syn: paparluwi, papirrimaruwi, papurraluwi. See: yirrula; yinjula; kunukurluwi. Category: People, Human stages.
wulimirri From: Iwaidja. feminine noun. piece of iron. See: mirrumuwuni; jalakaraji. Category: Introduced items.
-wulimiyori intransitive verb root 3. talk to self. Gram: + -upujinga- Ngarra waya awungani yi-pi-ngi-ku-rr-upujinga-limiyor-ani He talked to himself (no-one answered). Category: Talking or thinking.
wulingaringa feminine noun. 1 • walking stick. Syn: panka. See: tangini; purinjiti; arlukuni.
2 • short barbless spear with points both ends. See: arati; arawinikiri; jalikaraji; jukwarliti; jurroringa; kayartirri; kulinjila; kurninjila; kutinikarri; miputikimi mungarlaka; murrukuwunga; numwariyaka; numwariyani; nurningini; nyingitinga; pijiwaya; pingawini tilipiringa; tongontilawu; tortinga; walanka; yirrinkirliyati; -ingwarlimi-; -kipi-; -pwatijingi-; -wumurtiji-. Category: Weapons (including for hunting), Tools or utensils.
-wulingi- See main entry: -wilingi-. incorporated form 1. bark apron.
wulini See main entry: wurlini. masculine noun. moon, month.
-wulinji- incorporated form 1. thirsty, dry. Gram: There is a link between this form and a following root or incorporated form: ngi- for class 1, ng- for class 3 and rr- for class 2. See: wulinjirri; wulinjirriyanga. piri-wulinji-rr-akituwumi they fell asleep thirsty.
wulinjinga See main entry: wilijinga. feminine noun. tin, billycan.
wulinjini Variant: wulijini; fe Þ Old_Tiwi: ngulinjini. free form verb. 1 • laugh, play, mock. Syn: pwakayini, tokwayini. See: -amirnangili; -ajirupwaga. Parlingarri karri ngawa kakirijuwi, api ngawa wulinjini ngintu-wunga-mini tingata. Long ago when we were children we used to play on the beach. Note: Photo used with permission Category: Body functions or actions, Talking or thinking.
2 • play with, laugh at, mock. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix Syn: pwakayini -majila. See: -apamula. Karri pirri-p-ipaya ngini wulinjini pi-rri-mu-wuji-ngi-majila-mini, api awungarri piti-wujirri awinyirra warlimirripunga ngangi ngarra jiyi-pu-muwu, api ninkiyi, ngangi ngatawa warlirringa pirri-p-awurijig-awurli. When they finished mocking him, at that time they took off that piece of clothing which he had on and put his own clothes back on. him. Category: Body functions or actions, Talking or thinking.
3 • commit adultery, make love or to have sexual relations with someone other than one's spouse, be boyfriend and girlfriend. Syn: -amanyirra, -irrakirli. See: pwakayini; mikikini. Purrukupali ngarra-purnayinga wulinjini pi-ri-muka awarra Japarra. Purrukuparli's wife made love with Japarra. Category: Body functions or actions, Social behaviour.
wulinjinikimi Variant: wulijinikimi. predicative. person who is always laughing. Morph: wulinjini 'laugh' +‑kimi ‘for the purpose of’. Syn: mikikinikimi. See: panupala. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
wulinjirri predicative. dry. Category: Physical qualities, Being.
wulinjirriyanga Variant: wurlinjirriyanga. noun. dry place, desert. Morph: wulinjirri 'dry' +‑iyanga 'lots of'. See: murrinyiniyanga; wartiyanginila. Api awungarruwu wulinjirriyanga yu-wun-t-iyarra-mini arikutumurnuwi ngini ngarra ngawa-rringani ngirramini, yi-m-ani ngini, "Awi awarra ngini jirti nginti-ri-kirim-ani, api awarra nuwulawamiya pitipituwu nyi-rra-y-akiray-amiya, api nganingani nuwa pungintaga a-wu-rra-y-ajapurnimaya ngini ngarra yi-p-angiraga ngawa-rringani ngini kuriyuwu," yimi awarra John the Baptist. Well over there in the desert he used to tell people what our father used to say, "Hey, the bad which you have done, well give yourselves sorrow, so immediately turn your heads around to what our Father who is above said," said John the Baptist. [Old Tiwi MARK1:4] Note: Photo used with permission Category: Land or ground.
wulipankini masculine noun. Blue Reef Heron, Eastern Reef Egret. Egretta sacra.. Syn: jongijongini. See: pawunga; yakingiya; purtapurta; kararrunga; araka. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p103 Category: Birds, Water birds.
wulipiyawini Variant: wulupiyawini. masculine noun. type of yam, wild pumpkin. Syn: tiyoni. See: muranga; murani; murrunkawini; kutukuta; ngirawiyaka; kurlama; wupwarna; wurtinya; wurtinyini kukuwu. Category: Plants, Food and cooking, Traditional food.
Wulirankuwila plural noun. N. Melville Is. regional group. Syn: Pirrampinarliwila. Category: Regional groups.
-wulirri transitive verb root 1. Gram: with 'she' as subject for wind to blow on person and cool them down. See: -mirlingarri; -miriji. wunijaka ampu-nganu-wulirri the wind blows on us. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Weather, Environment.
wulirrika See main entry: wurlirrika. feminine noun. big dish made of Palm fibre.
wulirrima See main entry: wurlirrima. feminine noun. hair belt.
wuliwajanga feminine noun. ant. any type. Syn: waliwalinga. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Insects and spiders.
wuliwani Variant: wuluwani. masculine noun. flea, louse. Syn: mimpini. Note: Picture from www.Kidspot.com.au/Colouring-In Category: Insects and spiders.
wuliwirranga Variant: wuluwurranga; wuluwirranga. feminine noun. type of vine with tubers or thick roots, which people can eat. Vigna vexillata. People dig up the roots and peel the skin off and then eat them raw or put them on the coals for a short time and then eat them. People may also eat the seed when it is green and soft. Read: 'Tiwi Plants and Animals' p88. Ques: marntinga may be the same but am not sure Category: Plants, Plant parts, Food and cooking, Traditional food.
wuliwulama Variant: wuluwulama. feminine noun. Rotten cheese fruit tree. Morinda citrifolia. It grows along the beachfront and has plum-like fruit which people do not normally eat as it is a bit hot. People used the dried leaves as tobacco and smoked it either rolled up in a leaf or in crab's claw pipe. Read: 'Tiwi Plants and Animals' p68. Category: Plants, Trees.
-wuliyawarntiyarri See main entry: -wiliyawarntiyarri. feminine verb root 3. be important , be powerful.
-wuliyi See main entry: -wurliyi. intransitive verb root 3. go.
-wuliyonji- Variant: -wiliyonji-. incorporated form 1. dead wallaby. Gram: There is a link between this form and a following root or incorporated form: ngi- for class 1, ng- for class 3 and rr- for class 2. Syn: -wingiliwanji. See: jipwajirringa; -kunji; -piyonti-. Ninkiyi, piti-ri-wuliyonji-rr-orlipirr-ani. Ninkiyi, papi pi-ri-ma-rri-wuliyonji-ngi-m-ani tangarima. Kiyi pi-ri-wuliyonji-ngi-nyaw-ani. Kiyi, yikwani piti-p-umut-ani. Kiyi, pi-ri-wuliyonji-ngi-kirim-ani. Then they would carry the wallaby on their shoulder. Then they would arrive home with it. Then they would throw it down. Then they would make a fire. Then they would cut it up into pieces.
-wuliyoya feminine verb root 3. decorate. Api ata ngini ngi-nti-p-awurinj-apa nginingaji ngawa kuta kamini pi-ti-wunjirriki-liyoya. And on going in we didn't know what (or goodness knows what) they had decorated it with. Category: Art.
wulupiyawini See main entry: wulipiyawini. masculine noun. type of yam, wild pumpkin.
-wulupuwanji- Variant: -lupuwanji-. incorporated form 3. sickness. See: -wunji-; jana. Karluwu ji-ngupu-lupuwanji-rr-arawam-ani. We didn't get sick and die.
wuluwani See main entry: wuliwani. masculine noun. flea, louse.
wuluwirranga See main entry: wuliwirranga. feminine noun. type of vine with tubers or thick roots.
Wuluwunga proper noun. region on Melville Island. Category: Regions.
wuluwurranga See main entry: wuliwirranga. feminine noun. type of vine with tubers or thick roots.
wump- See main entry: wumpi-. they.NP.F.
verb prefix. they (NON-PAST)-her. Gram: 1st order of verbal prefixes - subject-tense
wumpi- Variant: wumpu-; wump-; wupu-; wup-. verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes - subject-tense they (NON-PAST)-her. Gram: It occurs on feminine verbs or transitive verbs with 'her' as object. When the fRUSTRATIVE prefix wa- or the EMPHATIC prefix pa- immediately follow then the forms join to make wumpa-. See: wu-; pi-; piti-; pirri-. Wurrijinga wumpi-ri-ki-nyayi, api awungarri wu-ri-ki-miringariji amintiya wu-ri-k-apa wurrijinga wuta arikuwakitori. They find some flowers and alight on the tree and eat them and mangoes. Waya juwa wumpu-ri-wayatipi ngarra purnayinga, ngarra-purnayinga-tuwu, nginingaji ngawula ngimpirimarrimi. He and his wife only argue all of us who are married (argue). Kwaka wump-ungartigi they soak kwaka (Cycad Palm nuts) in water. "Wuta ngajiti wajayakupawurli japuja, ngajiti wumpa-ja-lip-unga ngangi wutawa warlimirripunga. Yita wanga kalikali wurramakirringimi yirrimarrala," yimi ngawa-yuwuni. Don't let them go back home, don't let them get their clothes. They should run away quickly in fright," said our older brother.
wumpilipijawiyakimi sewing machine. Morph: Really a verb form: wump‑'they (NON PAST) +‑ilipi‑'clothes' +‑wijawiya 'sew' +‑kimi 'for purpose of'. Lit: for the purpose that they sew cloth. Category: Introduced items, Clothing and material.
-wumpina Variant: -wumpuna; -wungimpina. transitive verb root 1. miss hitting, rub out, wipe off. Syn: -kirruwa2. See: -apuwumpina; -apukurruwa; kaparli fe Þ or mijim. pu-ru-wumpina they missed (hitting) him. piti-ru-wumpina They missed (hitting) her. Category: Change of position or state.
wumpu- See main entry: wumpi-. verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes - subject-tense they (NON-PAST)-her.
-wumpuna See main entry: -wumpina. transitive verb root 1. miss hitting, rub out, wipe off.
wumpwani Variant: wupwani. masculine noun. fly, native bee.Plural: wumpwawi. See: wujaka; mirrijilaka; mawunga; yayingumi; talingini; yimpara. Category: Insects and spiders.
feminine noun.
wumpwawi Variant: wupwawi. plural noun. flies.Singular: wumpwani. Category: Insects and spiders.
wumunga feminine noun. day (24 hour period), night (when stating the number of nights spent somewhere). Awungarruwu arramukuta awunganari ngintirimajirripi wumunga. I don't know how many nights we slept there. Category: Time.
wumuringa Variant: wumurunga. feminine noun. eyebrow(s). Syn: alangarrika, alangurrupwanga. Category: Body parts and products.
-wumurtiji- incorporated form 3. spear (with teeth on one side). See: arati; arawinikiri; jalikaraji; jukwarliti; jurroringa; kayartirri; kulinjila; kurninjila; kutinikarri; miputikimi mungarlaka; murrukuwunga; numwariyaka; numwariyani; nurningini; nyingitinga; pijiwaya; pingawini tilipiringa; tongontilawu; tortinga; walanka; wulingaringa; yirrinkirliyati; -ingwarlimi-; -kipi- -pwatijingi-. Ninkiyi, yi-marr-umurtiji-y-angirri ngarra-yuwuni. Then the older brother stood up with the spear.
wumurunga See main entry: wumuringa. feminine noun. eyebrow(s).
-wumwapiya feminine verb root 3. crowd around, throng, mob someone. Syn: -wawiya. tayikuwapi pi-ti-mwapiya-mini many people were crowding around. Category: Change of position or state.
wun- See main entry: wuni-. verb prefix. Gram: 6th order of verbal prefixes - direct object them.
wun- See main entry: wuni-. verb prefix. they-in distance.
wunamika feminine noun. green caterpillar. Lepidoptera larvae. causes raised lumps like bites. Read: ‘Tiwi Plants and Animals’ p129. Category: Insects and spiders.
wunamuwu masculine noun. youth at second stage of initiation. See: kiliparniyati. Category: Initiation stages.
wunarntaka Variant: wunartaka; ngunantaka. feminine noun. woman bereaved of child. including sister's child.Masculine: wunarntani, ngunantani. Plural: wunarntawi, ngunantawi. Category: People, Human status.
wunarntani Variant: wunartani; wurnatani; ngunantani; ngunarntani. masculine noun. male bereaved of child (or brother's child), man whose child has died;Feminine: wunarntaka, ngunantaka. Plural: wunarntawi, ngunantawi.. See: ngunantaga. Category: People, Human status.
wunarntawi Variant: wunartawi; ngunantawi. plural noun. people bereaved of child or nephew or niece.Masculine: wunarntani, ngunantani. Feminine: wunarntaka, ngunantaka. Category: People, Human status.
wunartaka See main entry: wunarntaka. feminine noun. woman bereaved of child.
wunartani See main entry: wunarntani. masculine noun. man.lost.child.
wunartawi See main entry: wunarntawi. plural noun. people bereaved of child or nephew or niece.
-wunga1 Variant: -nga; -anga; -a or -wa. transitive verb root 3. grab, get, catch animal, take hold of, pick up, take over (job from someone else); Modern Tiwi: receive. Gram: -anga following emphatic prefix, -wa following 'evening' prefix ki-, in which case the two join to become -ka See: -atinga; kijim. pu-rru-wunga they got it, they grabbed him. Ngiya ngu-rru-wunga nginingatawa yikara awarra kirijini pili ngawa ngintu-wuriyi warta. I took the little boy by the hand to take him to the bush. Parta kiyi yikwani pi-ri-k-a-mini partuwa pi-ri-k-in-ani yikwani api kiyi pi-ri-ki-ma-rri-ki-y-it-ani yikwani kakiyijini. After that they would pick up a firestick in the evening, then they would hold them and stand up with the firesticks (Lit: small pieces of fire). Ngajiti nyimp-a-ja-anga yikwani! Don't pick up a fire stick. Taka yikwani! Pick up a firestick at night. Category: Holding or transfer. Category: Holding or transfer. Category: Holding or transfer. Category: Holding or transfer.
-ilinga get or find house (to live in). Morph: ‑ili‑'house' +‑wunga 'get'.
-irranyuwunga reach (place). Morph: ‑irranyu‑'place' –wunga ’get’. pi-rri-p-irranyuwunga they reached a place. Wuta yuwurrara pirri-p-angulimayi pi-rri-p-irranyuwunga awungarruwu murrakupupuni. These two reached that place over there.
-kiringa take hold of hand. Morph: kiri‑'hand' +‑wunga 'get'.
-wunga2 verb root 3. do. Gram: with certain free form verbs, such as pwakayini 'play', wulijini 'laugh' Marritimani pwakayini purru-wunga tijuwi. The married men played the teachers. Ngarratuwu kawarri kalikalila yi-pa-m-ani amintiya pwakayini yu-wunga-mini kapi wawungini. The goanna would keep running and playing with the lizard. Marritimani pwakayini purru-wunga tijuwi. The married men played the teachers. Ngarratuwu kawarri kalikalila yi-pa-m-ani amintiya pwakayini yu-wunga-mini kapi wawungini. The goanna would keep running and playing with the lizard.
pijaringa -wunga stare at. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix Morph: pijaringa 'stare' + verb with root:‑wunga 'do'. pijaringa ngimpu-nginju-rr-upujinga-nga we stare at you while you are talking.
-wunganti- See main entry: -winganti-. incorporated form 3. mangroves, swamp, mud.
-wungi- incorporated form 3. asleep. Ques: There seems to be few examples of this in the data, the usual form being, -wungilimpangi. See: -pi-, -wungilimpangi-; -akituwumi, -majirripi, -mili, -wungirliji, -wungirrari, wungirlijiga -wungirlijingiga, -wungirrangilamparra, -wungirrorimi; kirliminjini, kirliminjangini, piyani fe Þ or payipayi. ngirr-ati-wungi-rr-angilimparra I was in a deep sleep in the morning and didn't hear. ngirr-ati-wungi-rr-angipari I woke up in the morning from a deep sleep.
-wungilayi See main entry: -wungirlayi. transitive verb root 3. camp with, live with.
-wungili- See main entry: -wingili-. incorporated form 3. 1 • ochre (white or yellow).
2 • initiation song.
-wungiliji See main entry: -wungirliji. intransitive verb root 3. lie down, sleep, go to sleep.
-wungilijiga See main entry: -wungirlijiga. intransitive verb root 3. lay something down on ground, knock flat.
-wungilijingiga See main entry: -wungirlijingiga. intransitive verb root 3. lay someone on ground, put someone to sleep.
-wungilimpangi- Variant: -wingilimpangi. incorporated form 3. sleep. See: -pi-; -akituwumi, -majirripi, -mili, -wungirliji, -wungirrari, wungirlijiga, -wungirlijingiga -wungirrangilamparra, -wungirrorimi; kirliminjini, kirliminjangini, piyani fe Þ or payipayi. ng-ri-ki-ngilimpangi-rr-angulimayi I walk at night in my sleep. yirnukuni nga-wungilimpangi-rr-ugi we all sleep for a long time. pi-rr-ingilipangu-rr-urnuki kangi warnarringa. They were lined up asleep in the sun. Ninkiyi, japinari nginti-wati-ngilimpangi-rr-amilipur-ani nginti-wati-ngilipangi-rr-angulimay-ani japinari. Then in the morning when everyone (else) was asleep, we'd get up and we'd walk in the morning when everyone (else) was asleep. ngirri-minyi-ngilimpangi-nyayi I found you asleep. ng-ri-ki-ngilimpangi-rr-angulimayi I walk at night in my sleep. yirnukuni nga-wungilimpangi-rr-ugi we all sleep for a long time. pi-rr-ingilipangu-rr-urnuki kangi warnarringa. They were lined up asleep in the sun. Ninkiyi, japinari nginti-wati-ngilimpangi-rr-amilipur-ani nginti-wati-ngilipangi-rr-angulimay-ani japinari. Then in the morning when everyone (else) was asleep, we'd get up and we'd walk in the morning when everyone (else) was asleep. ngirri-minyi-ngilimpangi-nyayi I found you asleep.
-wungilipangiwurimamiya purnikapa for body to be stiff. Morph: ‑wingilipangi‑'sleep' +‑wurimi 'be hard' +‑amiya ’self’ + purnikapa 'body/flesh'.
-wungilipangiwurimamiya purnikapa for body to be stiff. Morph: ‑wungilipangi‑'sleep' +‑wurimi +‑amiya ’self’ + purnikapa 'flesh'. Ques: I am not sure whether -wingilipangiwurimi can be used alone to mean 'be stiff'. a-wungilipangirumamiya purnikapa nginingaji ngatawa arimi awarra ngiya-mirani My son's body becomes stiff all over. [Old Tiwi Mark 9:17,18] Category: Body functions or actions, Sickness or injury and healing.
-wungimpina See main entry: -wumpina. transitive verb root 1. miss hitting, rub out, wipe off.
-wunginjiri- incorporated form 1. kidney. See: munjiri.
-wungirlayi Variant: -wingirlayi; -wungurlayi; -ngurlayi; -ngirlayi; -wungilayi. transitive verb root 3. camp with, live with. Syn: fe Þ Modern_Tiwi: tangilayi. See: -marrimuwu. pu-rru-wungirlayi they lived with him. Waya awungarri Pipirrapurrungi wuta ngarra-ngilipi purru-wunu-ngirlayi wutawa murnupula. Those Murnupula went and lived with Pipirrapurrungi and his family. Category: Living and housing.
-wungirliji Variant: -wungiliji; -ngirliji; -ngiliji. intransitive verb root 3. lie down, sleep, go to sleep. Syn: -majirripi, -mili. See: ngirarripara, -akupurunga, -ajuwura, -ajiyarri, -matingiripirtimi, -wungirlijingiga, -atingirrawura -akituwumi, -wungirrari, wungirlijiga, -wungirrangilamparra, -wungirrorimi, -piyapunya; -pi-, -wungi- -wungilimpangi-, kirliminjini, kirliminjangini, piyani fe Þ or payipayi. purru-wungirliji they went to sleep. yu-wamini-ngirliji he went to sleep hungry. Lit: he went to sleep with nothing. Api karri tuwawanga yi-ni-pu-rra-ki-y-akupawurli, api yu-wuni-ki-jiyarra, yi-ki-mi ngini, "Niyi tuwawanga nginti-ri-ki-ngilij-ana?" yi-ki-mi. Well when he came back again (in the evening), he said, "Have you been sleeping again?" he said. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Being, Body functions or actions.
-wungirlijiga Variant: -wungilijiga; -ngirlijiga; -ngilijiga. intransitive verb root 3. lay something down on ground, knock flat. Syn: -wungirlijingiga. See: -wangirlijiga, -akituwumi, -majirripi, -mili, -wungirliji, -wungirrari, -wungirrangilamparra -wungirrorimi; -pi-, -wungi-, -wungilimpangi-; kirliminjini, kirliminjangini, piyani fe Þ or payipayi. Wunijaka juwungirlijiga wupunga. The wind knocked the grass flat. Category: Violence or impact.
-wungirlijingiga Variant: -wungilijingiga; -ngirlijingiga; -ngilijingiga. intransitive verb root 3. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix lay someone on ground, put someone to sleep, put dead body on ground (unwrapped). See: ,-wungirlijiga, -akupurungamigi, -atingirrawura, -amukurigi, -wungiliji, -amukuri, akupuringitigi, -ajuwura; -akituwumi -majirripi, -mili, -wungirliji, -wungirrari,-wungirrangilamparra, -wungirrorimi; -pi- -wungi-, -wungilimpangi-; kirliminjini, kirliminjangini, piyani, payipayi. ji-ripu-ngirlijingiga she made them (her children) sleep (i.e. she lay them down). Category: Change of position or state.
-wungirrangilamparra verb stem. be soundly asleep. Morph: ‑wungi 'asleep' +‑angilamparra 'be deaf'. Syn: -wungirrorimi. See: -akituwumi, -majirripi, -mili, -wungirliji, -wungirrari, wungirlijiga, -wungirlijingiga; -pi-, -wungi- -wungilimpangi-; kirliminjini, kirliminjangini, piyani, payipayi. ngirrati-wungi-rr-angilimparra I was in a deep sleep in the morning. Category: Body functions or actions.
-wungirrangiraga Variant: -ngirrangiraga. intransitive verb root 3. talk about someone (without them knowing), talk behind someone's back. Morph: ‑wungi‑'asleep' +‑angiraga 'speak'. Lit: talk while (someone else) asleep. Syn: -wungirri. See: -angiraga; -wangirri; -ajimungitiga; wangilinjingini; -wungirrimisd. Category: Talking or thinking.
-wungirrari verb root 3. sleep together (as a family). See: -akituwumi, -majirripi, -mili, -wungirliji, wungirlijiga, -wungirlijingiga, -wungirrangilamparra -wungirrorimi; -pi-, -wungi-, -wungilimpangi-; kirliminjini, kirliminjangini, piyani, payipayi. pu-rru-wungirrari they slept together (as a family). Ngawa nguntu-wungirrari karri ngawa japuja yima Wurankuwu. We all slept together when we camped at Wurankuwu. Category: Living and housing, Social behaviour.
-wungirri Variant: -ngirri. transitive verb root 3. talk about, say (something) about someone, tell about someone, report on some person or happening. Gram: It is normally used after someone has asked a question about the person. Syn: -wungirrangiraga. See: -wangirri; -ajimungitiga; wangilinjingini; -wungirrimi. Wuta pi-ri-wayorri, 'Maka awinyirra?' Api wutatuwu pi-ti-wungirri. They asked, 'Where is she?' So they told about her. Awarra yu-wungirri John the Baptist ngatawa King Herod. King Herod said that about John the Baptist. Parlingarri awarra ngawa-rringani yu-wungirri awarra nginayi kirijini, yu-wun-t-iyarra nuwa-ampi ngini awarra ngwiyi a-wuni-p-angirri, Christ ngarra yintanga awarra. Api waya parlinginari yi-ni-p-angirri," yikimi awarra yingumpunila. Long ago our father talked about that little boy. He told your ancestors that he would send the one called Christ. And now later on he has sent him," said the angel. [Old Tiwi Luke 2:10] Category: Talking or thinking.
-wungirrimi intransitive verb root 1. own up, confess. Gram: + ngini 'that' See: -wungirri. Nyirra ju-wa-ri-mi ngamparrimani a-mirri-kirlimirri ngawa-yuwuni. Ninkiyi, yu-wurtiyarra ju-wungirri-mi ngini nyirra yi-ma-j-ilipi-ningiruga ngangi ngatawa warlirringa, pili nyirra yijana yu-wuni. She thought that our older brother was reprimanding her. Then she spoke to him and confessed that she had taken hold of his clothes because she was sick. Amintiya awunganuwanga ju-wungirrimi ngini karri warlirringa yi-ma-j-ilipi-ningiruga, api awungarri awarra jana yi-kulumurri. Awarra yu-wurtiyarra ngawa-yuwuni awinyirra jarrikalaninga. And she also confessed that when she had touched his clothes her sickness had become better. That is what the woman told our older brother. [Old Tiwi Mark 5:33] Category: Talking or thinking.
-wungirrorimi Variant: -wungurrorimi. verb stem. sleep soundly. Morph: ‑wungi‑'asleep' +‑orimi 'be deaf'. Lit: be deaf when asleep. Syn: -wungirrangilamparra. See: -akituwumi, -majirripi, -mili, -wungirliji, -wungirrari, wungirlijiga, -wungirlijingiga; -pi-, -wungi- -wungilimpangi-; kirliminjini, kirliminjangini, piyani, payipayi. Api ngawa-rringani yu-wungurrorim-amugi awarra arikutumurnini Well our Father caused the man to sleep. Category: Body functions or actions.
wunguki See main entry: yungunki. masculine noun. language.
wungukwi See main entry: yungunki. masculine noun. language.
-wunguliya Variant: -nguliya. intransitive verb root 3. notify about time of something (eg. arrival), say time of something. Karri nyimpi-ni-ri-marri-minagi api wumunga ta-nguliya api tuwa tagi kuta awungarri api ngu-wu-rr-aji-mungi-miringarra. When you want to bring him/her tell me which day (you are coming) say the name of whenever, so I will know. Category: Time, Talking or thinking.
wungunki See main entry: yungunki. masculine noun. language.
wungunkwi See main entry: yungunki. masculine noun. language.
-wunguramiya reflexive verb stem 3. boast, be a show off, be flashy or smart. Morph: ‑wunguri +‑amiya 'self'. Ques: I have no other cases of -wunguri. See: -milurunji; -angirrajamiya; pumpuni -mamuliya. Kama nyimp-ari-nguramiya? Why are you trying to be smart? Category: Social behaviour, Talking or thinking.
-wunguriwi- incorporated form 3. water. Syn: -mangi-. See: -wanti-; -artingi-; -waninga-; -imu-; -imanti-; atiwata; kukuni; majulungi; mangulumpi; malarlani mapajani; mipirranjini; papirantani; mangipuranji; mankirripuranji mangijirti; mankirrijirti; makamuwa mankwamini; mankwamunga; kukwa; kutinga; makatinga; kilijini; yirringarni. Pi-rr-ari-nguriwi-y-apipirraya japinari. They went down for water in the morning but in vain.
-wungurlayi See main entry: -wungirlayi. transitive verb root 3. camp with, live with.
-wungurrorimi See main entry: -wungirrorimi. verb stem. sleep soundly.
-wungwarla- Variant: -ngwarla-; -warla. incorporated form 3. urine, rain. See: -anganti-; -mi-; pakitiringa; marakata; jaratinga; anjulini; jamutaka; yirruwayi; malapurringa; malapurrini -aturrukwa; -ukwa; -ungwali; -wijilarlinga; pwajini; murlamini; yilarringa. Jirrira jirrira ju-wunjirriku-ngwarla-y-urnukuga. Jirrira jirrira (sound of urinating), she urinated all along. Lit: caused urine to line up a long way.
-wungwayi Variant: -ngwayi. transitive verb root 3. blame or accuse someone unfairly, pick on someone, pick an argument. person blamed feels it unjust. Syn: tongwayi (fe Þ Modern_Tiwi). See: -marruwampurliya. purruwungwayi they picked on him (without reason). Kama ji-minu-ngwayi? Why did you blame me? Category: Social behaviour, Talking or thinking.
wuni-1 Variant: wunu-; ni-; nu-. verb prefix. Gram: 2nd order of verbal prefixes - LOCATIVE/DIRECTION over there, distant in space or time (in past or future), to here. Gram: wuni- normally occurs with non-past tense, ni- or nu- with past tense. It does not normally occur in Modern Tiwi, except for a few verbs of motion. On verbs of motion it indicates dierction towards speaker. Ngiya wiyi ngu-wuni-p-akurluwunyi awungarruwu kapi Jiliyarti. I will see him over there in Darwin. Ngarra waya yi-ni-ri-pwarla yingarti wununguwi. He caught many possums over there. yi-ni-p-akupawurli awungarra. he came back here. Ninkiyi, nuwa ngwiyi yintagi amukuta ngini ngimpi-ni-ri-ma pirijuwi amukuta ngini jijuwi ngimpi-ni-pa-ama, amukuta ngini pirajuwi ngimpi-ni-ri-ma amintiya ngini kapimanuwi ngimpi-ni-ri-ma alawuruwi . Then you who (will come) behind will maybe become priests or maybe you'll become sisters or maybe you'll become brothers or maybe you'll become Government officers or you'll (maybe) become bosses.
wuni-2 Variant: wunu-; wun-. verb prefix. Gram: 1st order of prefixes subject-tense-locative; not normally in Modern Tiwi, except for a few verbs of motion. Morph: wu‑'they' + wuni‑'there'. they-over-there, they-to-here. Pangarri wuta wiyi wunu-riyi awungarra. Tomorrow they will come here. Ngarra yingwampa a-wuni-ripu-ki-ma-rri-miringarra kiyi wuni-ri-ki-jiyarr-apirri. Then he sits over there with others and they talk together over there. Api nga-wu-li-pa-ami naki jurra nga-wu-rra-kirimi pili ngini kakirijuwi awarra wuta nguyi wuni-pa-kirrimiya awarra ngini ngawa nga-ri-kirimi nga-mpi-jilarlinga ngini-ngawila langwiji. We should work at making books. So that the children will later read that which we write in our language.
wuni-3 Variant: wunu-; wun-. verb prefix. Gram: 6th order of verbal prefixes - direct object them. Gram: It does not normally occur in Modern Tiwi. Awinyirra jarranga ju-wuni-kuwina awuta kakirijuwi. The buffalo chased the children. Awuta paparliwi yinkiti nga- ma-wun-ta-yakirayi We should give the old people food.
-wuni See main entry: -wini. transitive verb root 3. have, own; hold, keep (as a custom).
wunijaka See main entry: wuninjaka. feminine noun. wind, breeze, fan.
wunijakama See main entry: wuninjakama. feminine noun. big wind.
wunika See main entry: wurnika. feminine noun. Wild Plum tree, plum, black grapes.
wuninga Variant: wununga; fe Þ Old_Tiwi: nguninga. feminine noun. possum. Syn: wuruwanjinga, puratuwuka, kurruma. See: kwangapi; marrikwalimpi; wuningini; kwangiringa; arringiya; mirini; pwaliwiyi.Plural: wuninguwi. Note: Photo Jennifer Lee Category: Animals.
-wuningampurtuwa Variant: fe Þ Modern_Tiwi: -wuniyapurtuwa. transitive verb stem 3. open something such as a container, strike match. Morph: ‑wuningi‑'goods' +‑wampurtuwa 'burst open'. See: -kiningapurtuwa; -awupurramigi; -purarri. Nyirra ju-wuning-apurtuwa awiniyrra wulijinga. She opened the tin. pu-rru-wuningampurtuwa They struck a match. Category: Change of position or state.
-wuningi- Variant: -ningi-. incorporated form 3. goods, letter, possessions. amukaminulimayi papi yu-wuningi -mi all sorts of goods have arrived (on the scene). ji-mirr-iningi -y-angirri she sent me a letter.
-wuningijigi See main entry: -wuninginjigi. transitive verb root 3. squeeze, knead, press.
wuningini masculine noun. young possum. See: pakijapura; wuninga; wuruwanjinga; wuningini; puratuwuka; kurruma; kwangapi; kwangiringa; mirini marrikwalimpi; arringiya; pwaliwiyi. Category: Animals.
-wuninginjigi Variant: -wuningijigi; -wuningitigi. transitive verb root 3. squeeze, knead, press. See: -piningijigi. pu-rru-wuninginjigi they kneaded it, they squeezed it. Ngarra yu-wuningijigi awarra paki pili ngarra yuwutimarti ngini jumuki yimatami. He mashed up the tobacco because he wanted to make a smoke. Category: Body functions or actions, Food and cooking.
-wuninginti Variant: -wuningiti; -wurninginti; -wurningiti. intransitive verb root 1. live in house, camp in a shade or shelter. Morph: ‑wuningi‑'goods' +‑i(n)ti ’stand'. Kutakuwapi wu-ri-wuningiti anaki kurrampali. I don't know who lives in this house. "Nga-wu-li-pa-kirimi kurrampali pili kapi wurarrimpi wutatuwu wumpa-wurningiti," yimani awarra Lorijimiti. "We should make houses for families to live in," Laurie Smith would say. Category: Living and housing.
-wuningirimagi See main entry: -wunungurumagi. intransitive verb root 3. hold person or thing tightly.
-wuningiruga Variant: -wuninguruga; -wununguruga; -wununguruwa; -ninguruga; -wuninguga; fe Þ Modern_Tiwi: -wunungura -wuningiya; -winingiya. transitive verb root 3. touch, feel with hand, hold onto or put hands on something or someone. Gram: It May have an indirect object prefix as well. See: -kiringa; -kuruwuntipagi; -purataga; -wuningurimagi. Old Tiwi: Tuwawwanga ngawa-yuwuni yu-wununguruga awarra tini pijara, api awungarri awarra tini pupuni pijara yima api waya awungarri pupuni ji-p-ungira. Again our older brother put his hands on the man's eyes and at that time they became good and he could see well. Waya awungarruwu muwuja api nginjatuwu nyimpa-ningiruga nyirra purnikapa ngiya-miraninga, pili ngini yimpanga apaama. Let's you and I go so you will touch my daughter's flesh to make her better. [Old Tiwi Mark 8:25] ngampi-ripi-ninguruga we hold it for them. Modern Tiwi: Karri nga-wunyayi yankumwani kapi warta, api nga-wuningiya ngimini ngini waya jipitini, api awarra nga-wapa. When we find yankumwani fruit in the bush we feel it and if it is soft we eat it. Ngajiti nyu-wa-ja-ningiya nayi jurra pili nginja yikara parruwartila. Don't touch the book because your hands are dirty. [MCS - Calendar 1992] Awinyirra arlitiwiyi juwurtiyarra awarra wulimani wampati, ngini yi-mata-nungura ngini nyitawa tuwara. The wallaby told the old wombat to hang onto her tail. [MCS book 145 p1] Category: Holding or transfer.
-wuningita intransitive verb root 3. for everyone to go or leave. pi-rri-wuningita everyone has gone away. Category: Moving, Change of position or state.
-wuningitamugi transitive verb root 3. give away all of something, spend all one's money. Morph: ‑wuningita ’go away' +‑amugi 'cause'. Wuta pirri-wuningitamugi They spent it all (or gave it all away). Karluwu pirri-ja-ningitamugi minta. They didn't give away all the kwaka to others. Category: Holding or transfer.
-wuningiti See main entry: -wuninginti. intransitive verb root 1. live in house, camp in a shade or shelter.
-wuningitiga intransitive verb root 1. fill hole (with dirt, concrete - not liquid). Syn: -pwanjipa. See: -kirlayi. wu-ri-wuningitiga they fill in the hole. Category: Change of position or state.
-wuningitigi See main entry: -wuninginjigi. transitive verb root 3. squeeze, knead, press.
-wuningiya See main entry: -wuningiruga. transitive verb root 3. touch, feel with hand.
-wuningiyangirri Variant: fe Þ Modern_Tiwi: -wuniyangirri. transitive verb root 3. send article or goods. Morph: ‑wuningi‑'goods' +‑angirri 'send'. See: sendim. pu-rru-wuningiyangirri they sent some goods. Ngiya-rringani yuwuriyi Jiliyarti. Kuta kamini a-wuniyangirri. My father went to Darwin. I don't know what he will send back. Ngiya-rringani yuwuriyi Jiliyarti arramukuta a-mi-niyangirri walijiyi. My father went to Darwin, maybe he will send me a radio. Gram: This is an abbreviated form of a- 'he' + mini- 'me' + -wuniyangirri 'send something'. Category: Change of position or state, Holding or transfer.
-wuningiyapukurruma intransitive verb root 2. give someone in exchange for someone else. as a woman (as a sister) for a wife in exchange for one given to one. Morph: ‑wuningi‑'goods' +‑apukurruma 'take place of'. See: -wuningurumijarra; -wuningiyapuwumpinajirri; -akilingimugi2. Category: Kinship, Holding or transfer, Change of position or state, Traditional customs.
-wuningiyapukurrumajirri replace each other, change places with each other. Morph: ‑wuningi‑’goods’ +‑apukurruma 'take place of' +‑ajirri ’each other’. See: -wuningiyapuwumpinajirri; -wuningurumijarra; -wuningiyapukurruma. Ninkiyi nyirra Eve jiyimi "Waya yoni ngirri-wurtajiyi ngini purru-wuningi-y-apukurrum-ajirri awarra Abel." jiyimi nyitamiya. Then Eve said, "Now I have born another son who has replaced Abel," she said to herself. Category: Kinship, Holding or transfer, Change of position or state, Traditional customs.
-wuningiyapuwumpinajirri intransitive verb stem 3. exchange female relatives (sisters or daughters) as wives. Gram: always plural subject Morph: ‑wuningi‑’goods’ +‑apuwumpina 'miss seeing' +‑ajirri ’each other’. See: -wuningurumijarra; -wuningiyapukurrumajirri; -wuningiyapukurruma. ngintu-wuningi-y-apuwumpin-ajirri we exchanged our daughters for marriage into each other's families. Category: Kinship, Holding or transfer, Change of position or state, Traditional customs.
-wuningiyartigi Variant: -ningiyartigi. transitive verb root 3. drown someone. Morph: ‑wuningi‑’goods’ +‑artigi ’immerse’. See: -ungartigi; -akupunarligi; tumpunari. Ninkiyi, ngawa-yuwuni yu-wayorri awarra malakaninga ngarra-rringani, yimi ngini, "Awungarri nginja-mirani yu-wunyayi ngatawa mapurtiti ngini yi-p-alamiya?" yimi ngawa-yuwuni. Ngatawatuwu yu-wuja-ami ngini, "Yita purniyarri yu-wunyayi, karri ngarra kirijini," yimi awarra arikulani. "Yita waya yimpaja yu-wa-ri-nyaw-ani kapi yukoni ngini ngarra a-ma-ti-mu-kura, amintiya awunganuwanga yu-wa-ri-ningiyartig-ani kangi kukuni," yimi awarra arikulani, yu-wurtiyarra ngawa-yuwuni. Then our older brother asked the father of the young man, "When did the evil spirit enter your son?" said the older brother. In turn the older man said "It went into him when he was a child. It would always throw him into the fire so that he might die or try to drown him in water," that older man told our older brother. [Old Tiwi Mark 9:21-22] Category: Water, Change of position or state, Violence or impact.
-wuninguga See main entry: -wuningiruga. transitive verb root 3. touch, feel with hand.
-wuninguntiyarra transitive verb root 3. a number of people to carry something together. such as a heavy object. Ngu-rru-(wu)nunguntiyarra ngawa tayikuwapi. Lots of us carried it together. nyi-rra-ma-j-ingi-mangi-nunguntiyarra You carry the water in the container together! Category: Holding or transfer.
-wuningura See main entry: -wuninguruga. verb root 3. hold onto.
-wuningurimagi See main entry: -wunungurumagi. intransitive verb root 3. hold person or thing tightly.
-wuninguruga Variant: -wununguruga; -wununguruwa; -ninguruga; fe Þ Modern_Tiwi: -wunungura. intransitive verb root 3. Gram: May have indirect object prefix hold onto something or someone, put hands on someone or something. Syn: -wuningurimagi. ngampi-ripi-ninguruga we hold it for them. Tuwawwanga ngawa-yuwuni yu-wununguruga awarra tini pijara, api awungarri awarra tini pupuni pijara yima api waya awungarri pupuni ji-p-ungira. Again our older brother put his hands on the man's eyes and at that time they became good and he could see well. Awinyirra arlitiwiyi juwurtiyarra awarra wulimani wampati, ngini yi-mata-nungura ngini nyitawa tuwara. The wallaby told the old wombat to hang onto her tail. Category: Holding or transfer.
-wuningurugamiya Variant: -ningurugamiya. reflexive verb stem 3. control oneself. Morph: ‑wuninguruga 'hold onto' +‑amiya ’self’. Category: Talking or thinking. Category: Talking or thinking.
-wuningurugamiya mwama control one's anger. Morph: ‑wuningurugamiya 'hold oneself' + mwama 'stomach'. Lit: hold one's stomach. Api ta-ningurug-amiya mwama. So control your anger. [Old Tiwi Genesis 4:6-7] Category: Talking or thinking, Feeling.
-wuningurumagi See main entry: -wunungurumagi. intransitive verb root 3. hold person or thing tightly.
-wuningurumijarra Variant: -ningurumijarra. transitive verb root 3?. exchange female relatives as wives, exchange possessions, exchange goods. Morph: Probably:‑wuningi‑’goods’ +‑wurimi 'be hard' +‑jarra 'again'. Gram: The jarra may be a clitic meaning 'again' See: -wuningiyapukurruma; -akilingimugi2. Murruntumunga ampi-ningurimijarra. He keeps changing wives. Category: Kinship, Holding or transfer, Change of position or state, Traditional customs.
-wuningurumwagi See main entry: -wunungurumagi. intransitive verb root 3. hold person or thing tightly.
wuninguwi plural noun. possums.Singular: wuninga. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Animals.
-wuningwayi Variant: -ningwayi. feminine verb root 3. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix as person stolen from take something promised or meant for someone else, especially a spouse, steal something. See: -akinya; -amurlanga; mitaya; mukwarra; mitayini; mukwarrini. ji-mi-ningwayi he took his woman from him. ji-mirri-ningwayi she took her man from her. Category: Holding or transfer, Change of position or state, Social behaviour.
wunini masculine noun. tent. See: tapulini. Note: Photo by Marie Godfrey Category: Introduced items.
wuninjaka Variant: wunijaka. feminine noun. wind, breeze. Syn: marluwu, marrakawini. See: wurringawini; -mirlingarri. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Weather. Category: Weather.
wuninjaka -angirri breathe. Morph: wuninjaka 'wind' + verb with root:‑angirri 'send'. Syn: yiminga -angirri. Category: Body functions or actions.
wuninjakakimi feminine noun. fan. Morph: wuninjaka 'wind' +‑kimi ’for purpose of’. Note: Picture from gallery of Picture It! software Category: Introduced items.
wuninjakama Variant: wunijakama. feminine noun. big wind. Morph: wuninjaka 'wind' +‑(aw)ama ’INTENSIFIER (feminine)'. Wunijakama arikulanga ji-mirlingarri A big wind blew. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Weather, Environment.
wuniyangirri See main entry: -wuningiyangirri. transitive verb root 3. send article or goods.
-wuniyapurtuwa See main entry: -wuningampurtuwa. transitive verb stem 3. open container.
-wunjali See main entry: -wunjarli. intransitive verb root 1. stop, be still.
-wunjarlamigi transitive verb root 1. stop someone or something, turn off, such as light or radio. See: -wunjarli; kunji. pu-ru-wunjarlamigi they stopped him. Ngarra yu-wunjarlamigi awarra walijiyi. He turned off the radio. Category: Change of position or state.
-wunjarli Variant: fe Þ Modern_Tiwi: -wunjali. intransitive verb root 1. stop, be still, be quiet. Syn: -milingipiya. See: -akurunginti; -ipaya; pungilimpula. pu-ru-wunjarli they stopped. Awi kakirijuwi ta-wunjarli. Ngajiti yingarti nimarra. Hey children, be quiet. Don't talk! Ngiya ngi-ru-wunjarli kapi arikulanga purinjirringa kiyi ngirri-p-akilinga kuriyuwu. I stopped at a big tree and climbed it. Awarra jarrangini yu-wunjarli kangi murinyiniyanga. The buffalo stopped at a patch of Wattle trees. Category: Change of position or state, Talking or thinking.
wunji-1 Variant: wuji-; nguji-; ngunji-; ji-; ju-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect continuing, 'CONTINUOUS'. Gram: ji- following certain other prefixes; followed by ngi- before class 1 verb roots and incorporated forms followed by ng- before class 3 verb roots and Incorporated forms, followed by rr- before class 2 verb roots and Incorporated forms; The difference between the initial w and ng seems to be individualistic. ng seems to be the older usage, which has mostly given way to w. Gram: In past tense the PAST HABITUAL suffix normally occurs as well. Anginayi ampi-nu-wuji-ngi-miringarra. She is sitting over there. a-mini-wuji-rr-amangi he is looking after me. ampi-ji-rr-angulimayi she is walking. Japini yu-wunji-ngi-majirrip-ani ngampi tingata. Yesterday he was lying on the beach. Ngiya ngirri-minj-imani nyi-ti-wunji-rr-ingilip-unga-mini I saw you taking my clothes.
wunji-2 Variant: wuji-; nguji-; ngunji-; ji-; ju-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect is beginning, starting. Gram: The suffix -ami also occurs. jira awuuwunjinguwurrami he's starting to abuse them.
wunji-3 Variant: wuji-; nguji-; ngunji-; ji-; ju-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect accidentally, by mistake, mistakenly. nginti-murru-wuji-kupuri I accidentally speared her (wallaby) [without knowing it was there (in Pandanus)]. ji-murru-nguji-ngi-kupuri he speared her by mistake. Yita ngiya ningani yi-ni-mini-wuji-rri-ngi-nyayi He came across me accidentally out bush.
wunji-4 Variant: wuji-; nguji-; ngunji-; ji-; ju-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect a long way away, at a distance. Maka yi-nguji-ngi-mi? Where did he go, a long way? Yita wanga nakitawu ji-mu-ngunju-rr-arawami. He died at some distance away. yu-watu-wunji-rr-umunangi-y-apinagi He got up in the morning and sneaked off to a distant place.
-wunji- Variant: -wuji-. incorporated form 1. sick. See: -wulupuwanji-; jana; puruwunjini. a-wunjingi-wunji -muwu he is sick. Awungarruwu kularlaga pu-rupu-wuji-ma kapi puruwunjuwi, api kapi pu-ru-wuni-wuji-nyay-ani api purru-wuntiyarra, pi-ri-mi ngini, "Awi," pirimi. "Kapi ngawa-yuwuni nuwa ngum-pa-ma-rr-uriyi ngini yimpanga a-mani-m-amugi," pirimi. Over there they looked around for people who were sick, and they said to them, "Hey," they said. "Take them to our older brother so he can make them better," they said. Ngarra ngawa-mantani yu-wunju-muwu yirnukuni. He has been sick for a long time.
-wunjilarlinga See main entry: -wijilarlinga. See main entry: -wijilarlinga. feminine verb root 3. paint dots, stripes etc.; write, print, type.
2 • feminine verb root 3. rain lightly, sprinkle (with rain).
-wunjiliyarra See main entry: -wujiliyarra. transitive verb root 3. talk to someone, tell someone, talk for a long time.
-wunjiliyarrapirri See main entry: -wujiliyarrapirri. transitive verb root 3. discuss, talk together.
-wunjirra See main entry: -wujirra. transitive verb root 1. keep looking, see continuously, look at continuously.
-wunjirriki- Variant: -wujirriki-; -jirriki-. incorporated form 3. everything, lots of things/people, long time. yu-wari-wunjirriki-nyawani he tried to throw everything away unsuccessfully. yu-wuni-jirriki-rrortigi tayikuwapi he fathered many children.
wunta- verb prefix. them-EMPHATIC. Morph: wuni‑'them' + ta‑’EMPHATIC’. See: minta-; manti-; minja-; muwunta-. Awarra Parrakijliyali yimi ngini, "Nginanki mirrawu api wunta-y-akirayi ngini jingijingi wurimi." Father Gsell said, "Give them this tobacco to smoke."
-wuntikiyi intransitive verb root 1. be full (of food). Syn: -murlikiyi. pu-ru-wuntikiyi they were full of food. Wuta purru-wun-t-akirayi yinkiti kakirijuwi api pu-rru-wuntikiyi. They gave food to the children so the were full. Purru-wuntikiy-ani yinkiti amintiya purru-wun-t-akiray-ani (kapi) kakirijuwi. They would cook (or have plenty of) food and would give it to the children. Category: Describing people or animals, Physical qualities, Food and cooking.
-wuntipagi Variant: -wutipagi; -wutupagi; -wuntutpagi; -ntipagi; -intipagi. transitive verb root 3. shake something or someone, rock baby. See: -akinapugi; wurruwurri. pu-rru-wuntipagi they shook it/him. Ngiya ngurru-wuntipagi kiyijini. I rocked the baby boy. Ngiya nguntu-wuntipagi purinjirringa pili arikutori waya jipitini. I shook the tree because the fruit was soft. Tu-wantipagi! Shake it! Morph: ta‑'IMPERATIVE' +‑wuntipagi ’shake’. Phon: The vowel of ta- and the first vowel of -wuntipagi change places (metathesise). Api karri waya ngimpi-ja, api nyi-rra-jirri militamuni api nyi-rra-y-imunang-intipagi parruwarti a-wu-rra-y-awurligi. Well when you are going, take off your shoes and when you get up shake them so the dirt falls off. Category: Change of position or state. Category: Change of position or state.
-kuruwuntipagi shake hands. Morph: kiri‑'hand' +‑wuntipagi 'shake'. Syn: kirimukitiya.
-wuntipi intransitive verb root 3. for someone or something to shake. Gram: muntipi for 1st dual - not even muwuntipi in precise speech. See: -wuntipagi; -akinapugi; -kuruwuntipagi; purlingiya; -wamiripungi. purru-wuntipi they shook. yi-pu-wuntupi kuluwuni the ground shook. Category: Change of position or state.
-wuntupagi See main entry: -wuntipagi. transitive verb root 3. shake something or someone, rock baby.
wunu- See main entry: wuni-. verb prefix. Gram: 2nd order of verbal prefixes - LOCATIVE over there, distant.
wunu- See main entry: wuni-. verb prefix. Gram: 1st order of prefixes subject-tense-locative they-over there.
wunu- See main entry: wuni-. verb prefix. Gram: 6th order of verbal prefixes - direct object them.
wununga See main entry: wuninga. feminine noun. possum.
-wunungitugi intransitive verb root 3. do at same time. Morph: Probably:‑wuninginti 'live in house' +‑igi 'cause'. Ques: The exact meaning of this form is not clear from the one example of it. Awarra wuta-tuwu a-pa-wa-y-akiyamama awarra ngini karluwu nga-ma-ta-y-ipujinga-nungitug-ajirri karluwu ngini nga-ma-ta-y-aparr-ajirri. What each says has equal value (Lit: their words are the same as each other), meaning that we shouldn't talk at the same time as others and that we shouldn't be a nuisance to each other.
-wunungura See main entry: -wuninguruga. intransitive verb root 3. hold onto something or someone.
-wunungurra Variant: fe Þ Modern_Tiwi: -wunuwurra. intransitive verb root 3. break, Modern Tiwi: break something, be broke (have no money). Syn: -wawurra. See: -marrartipiya; -makanya; -wawurra; -angintaya; -marrartipigi; -purtuwa; -angintayamigi; -wawurrini -wunungurra; -wunungurrini; -ilipurtuwa; torawu. Karri kakirijuwi yirrikipayuwi wuta pu-rru-p-ilingampa, api wuta jingawu wuta-naringa kiyi ampu-wunungurra anyitawa ampirimajilipuwiyiti. When the young crocodiles are ready, they call to their mother and she breaks the nest apart (to help them out). Kiyijini ngini yu-wunuwurra kurumuta api tokuta yi-marrikinya awarra kirijini. The doctor fixed up the little boy who broke his arm. Ngiya ngurruwunungurra awarra pinjili. I broke the pencil. Category: Cutting or breaking or tearing.
-wunungurrini transitive verb root 3. break something in two, break (law). Syn: -wawurrini. See: -marrartipiya; -makanya; -wawurra; -angintaya; -marrartipigi; -purtuwa; -angintayamigi; -wunungurra -ilipurtuwa; -itiwa; torawu; katim. pu-rru-wunungurrini they broke something in two. Ngarra yu-wunungurrini awarra law nginiwutawa kanjilimani. He broke the law of the council. Yingampini kirliwurta amp-irti-nungurrini, awinyirra payawunkula. Wupwawi ngamp-irtinyayi. Sometimes the honey is in the middle (of the tree). We find the honey flies. Category: Cutting or breaking or tearing.
-wununguruga See main entry: -wuninguruga. intransitive verb root 3. hold onto something or someone.
-wunungurumagi Variant: -wuningurumagi; -wuningurumwagi; wuningirimagi; -nungurumagi. intransitive verb root 3. hold person or thing tightly to stop escaping or stop falling apart, keep something, keep alive, save up. See: -wuninguruga. pu-rru-wunungurumagi they held onto something tightly, they kept it. Ngawa alipurrunga nga-mata-kirimi kangi awinyirra purinjirringa pili a-pa-nungurumagi awinyirra kapala. We should tie the rope to the tree to hold the boat fast. Ta-ningurumagi wurrukwati. Ngajiti nyimpa-j-akurruwa. Save up that money! Don't waste it! Ngawa nga-rra-nungurimagi nginiwuta paparliwi ngirramini. We should hold onto the law of the ancestors. Category: Holding or transfer.
-wununguruwa See main entry: -wuninguruga. intransitive verb root 3. hold onto something or someone.
-wunyawanyimi intransitive verb root 3. throw away completely, waste or lose all one's money. Morph: ‑wunyawu 'throw' +‑anyimi 'completely'. See: kirriki fe Þ or kajarrruki; -wapukinyimi; -akirruwa; -akurrumunyi; -marrartipiya. Yingampa wuta wu-ri-kirimi yingarti kunawini kangi tupuluwu kiyi tuwanga wu-wunyawanyimi. Some people make a lot of money at cards and then lose it all again. Category: Change of position or state.
-wunyawu Variant: -wurnawu; -nyawu. intransitive verb root 3. throw (away), offload (from barge), lose (money at cards). See: -akitiringa, -majayi, -pimagi, -akirruwa; wapimirra, miya, yurta, jakim. pu-rru-wunyawu they threw something. Karri nga-wunga awarra malikini api nga-wapa ngini kurakura yilaruwu kiyi ngini pwaja api nga-wunyawu. When we pick the malikini nut we eat the kernel inside and throw away the pod. pi-ri-kiji-nyaw-ani they used to throw the stick. Ngirringani ngi-minyu-wayorri ngini mapurtiti ngini ngiya a-wa-ri-miringarra kangi ngiya punyipunyi api awarra ta-nyawu. MY Father I ask you to do away with that sin (or devil) that tries to live in my brain. Waya yingarti kunawini nga-ri-kirimi kiyi nga-wunyaw-anyimi tuwanga. We make a lot (of money) then we lose it all again. Category: Holding or transfer. Category: Holding or transfer.
-wunyawu + time word or phrase wait a length of time. Lit: throw away a length of time. Ninkiyi, yati jurra yu-wunyawu awarra Noah, api tuwawanga papi yu-wuja-m-amugi awarra mwapurawayi. Then Noah waited one week and again sent out the pigeon. TTNOAH 089.
-wunyayi Variant: -nyayi. transitive verb root 3. find, come across. See: -kumwanga. pu-rru-wunyayi they found him. Pakinya kularlaga nga-mirri-ma awinyirra parntirringa, kiyi ngamp-unyayi awinyirra parntirringa, nyirra ampiri-muwu kangi warangiyanga yingampini kapi warta. First we look for the parntirringa bush, then we find it in a rocky place or sometimes in bushland. Category: Senses. Category: Senses. Category: Senses.
jana -wunyayi become sick. Gram: with ‘he’ as subject & sick person as direct object Lit: sick finds one. jana yi-mini-nyayi I became sick.
jana -marri-mungi-wunyayi be sick at heart (as when homesick);to be sick from worry. Morph: jana 'sick' + verb with‑marri‑’with’ +‑mungi‑'mind' + root: –wunyayi find. Lit: sickness finds one with mind. See main entry: jana see lexvbseg.db.
-wunyirramiya See main entry: -wunirrayamiya.
-wunyirraya intransitive verb root 1. wipe or wash (self). Syn: -pirraya, -wunyirrayamiya. See: -wunyirri; mwarliki. pu-rru-wunyirraya they washed themselves. Karri japinari ngimp-angupari api ngiya ngu-wunyirraya (or ngu-wunyirramiya). In the morning I get up and wash myself. Category: Body functions or actions, Change of position or state.
-wunyirrayamiya Variant: fe Þ Modern_Tiwi: -wunyirramiya. reflexive verb stem 1. wash or wipe oneself. Morph: ‑wunirraya 'wash' +‑amiya 'self'. Syn: -wunirraya, -pirraya. See: -pirri; -wunyirri; mwarliki. pu-rru-wunyirrayamiya they washed themselves. Karri japinari ngimp-angupari api ngiya ngu-wunyirraya (or ngu-wunyirramiya). In the morning I get up and wash myself. Category: Change of position or state, Body functions or actions.
-wunyirri Variant: -winyirri; -unyirri. transitive verb root 1. wash, wipe, rub clean, sharpen (knife) by rubbing. Syn: -pirri. See: -wunyirraya; -wunyirrayamiya; mwarliki; kilinimi; -pwarri; -kipwarri. pu-rru-wunyirri they washed him/it. Ngiya ngi-rru-wunyirri awinyirra pulangumaka pili yingarti wuluwani. I washed the dog because she had a lot of fleas. Ngarra yu-wunyirri awarra yilati pili tumutumuni I sharpened the knife because it was blunt. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Change of position or state.
wunyiwunyinga See main entry: winyiwinyinga. feminine noun. species of poisonous snake.
-wunyuki See main entry: -winyuki. transitive verb root 3. wait for.
wup- See main entry: wumpi-. verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes - subject-tense they (NON-PAST)-her.
wupi- See main entry: wumpi-. verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes - subject-tense they (NON-PAST)-her.
wupi- See main entry: ripi-. verb prefix. Gram: 6th order of verbal prefixes – indirect object to or for them.
-wupira Variant: -wupura; -pira. intransitive verb root 3. for something to drift. See: -majingipira; -akijiti; -akuwuluwarrigi; -piyinti. Wuta yu-wuni-ki-pira japinawamini. Karri japinari pi-ri-wayorri ngawa-yuwuni ngini kuriyuwu. They drifted all night. In the morning they prayed to our Father. Category: Moving, Change of position or state, Water.
wupu- See main entry: wumpi-. verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes - subject-tense they (NON-PAST)-her.
wupu- See main entry: ripi-. verb prefix. Gram: 6th order of verbal prefixes – indirect object or for them.
wupuli Variant: awupuli. From: English. noun. oval. Karri waya yinkitayi awarra Grand Final nginingaji wutawa arikutumurnuwi mimpa pirimi kapi wupuli. When it was close to the time for the Grand Final all the people gathered at the oval. Category: Playing, Direction or location.
wupunga Usage: Archaic ( old Old Tiwi ). Variant: ngupunga. feminine noun. 1 • grass. See: marakati; pitarika; wupwarrika.
2 • marijuana. Syn: kanja. Category: Plants, Grass.
wupungawama tall grass. Morph: wupunga 'grass' +‑(aw)ama 'INTENSIFIER (feminine)'. Api awarra kayi, nginja awungarra pili nginta wupungawama. Awu, ngiyatuwu ngini wangatamiya ngumpa-y-apinagi. Well (we'll do) that. Listen, you stay here, because the grass is high. And I will sneak along on my own.
wupuni masculine noun. blade of grass. See: wupunga. Category: Plants, Grass.
-wupura See main entry: -wupira. intransitive verb root 3. for something to drift.
wupwana See main entry: wupwarna. feminine noun. bush pumpkin, large round type of yam;
wupwani See main entry: wumpwani. masculine noun. fly.
wupwarna Variant: wupwana. feminine noun. bush pumpkin, large round type of yam; Amorphophallus paeoniifolius. People take out the middle part and throw it away as it is hot (like chilli) then they cook the it in a ground oven overnight. They dry the skin and boil it. Then they drink the water to make chest, heart etc. strong. They may also use the water as a wash for skin disorders. People call it the 'wife' of tiyoni as they find them in the bush together. See: tiyoni. Read: 'Tiwi Plants and Animals' p25. Category: Food and cooking, Traditional food, Sickness or injury and healing.
wupwarrika feminine noun. Spear Grass. See: wupunga; pitarika; marakati. Ques: I'm not sure if this is the same as marakati Category: Plants, Grass.
wupwawi See main entry: wumpwawi. plural noun. flies.
-wuragi Variant: -ragi. transitive verb root 3. be like, similar or resemble someone else in character. Syn: -wuraparri. Ngarra-rringani yu-wuragi ngini ji-kuruwulingini He is quiet like his father. Category: Describing people or animals, Describing things, Physical qualities, Non-physical qualities.
wuraka feminine noun. succulent plant found near beach. Scaevola taccada. People squeeze the fruit so that drops of the liquid fall onto the eye to treat sore eyes. Read: ‘Tiwi Plants and Animals’ p77. Category: Plants, Sickness or injury and healing.
wuralaka feminine noun. young woman, older teenage girl. before having children.Plural: wawuralawi. See: mirringilaja; murrukupwara; aliyinga; awiranka. Category: People, Human stages.
wurama noun. testicles, ball. See: purrupuli; yiloga; tawuka. Category: Body parts and products, Introduced items.
wuramari predicative. round, spherical. Morph: wurama 'ball' +‑ari 'like'. See: kirluwukari; yipipilingapa2; jipipilingapa2. Category: Physical qualities.
-wuramparri See main entry: -wuraparri. intransitive verb root 3. be same, resemble, be alike.
wurangapingala See main entry: wurawungapingala. feminine noun. Ghost Gum.
wurangaruwu masculine noun. male dugong. Syn: marntuwunyini, jimayi. See: (yin)jimayuwi. Category: Sea or mangrove or river life.
wuranjaka feminine noun. 1 • stingray. See: jilipujinga; kirluwarringa; maratuma; palironji; palironjinga; rutinga; tarninga; wuranjani; wuritinga wutiyarlingika. Category: Sea or mangrove or river life, Fish, Clan groups.
2 • female of stingray clan.
wuranjani masculine noun. Cowtail Ray. Pastinachus sephen. See: jilipujinga; kirluwarringa; maratuma; palironji; palironjinga; rutinga; tarninga; wuranjaka; wuritinga wutiyarlingika. Category: Sea or mangrove or river life, Fish.
2 • masculine noun. male member of Stingray clan.
wuranjawi plural noun. Stingray clan. Syn: punkwarinyuwi. Category: Clan groups.
Wurankuwila plural noun. W. Bathurst Is. regional group. Syn: Payawurruwawila. Category: Regional groups.
-wuraparri Variant: -wuramparri. intransitive verb root 3. Gram: Only past tense and plural form be same, resemble, be alike. Syn: -wuragi. See: -waraparraluwu. Ngarra-rringani purru-wuraparri pili ngarra yi-p-irrortigi awarra kiyijini. He is like his father because he bore him. Category: Describing people or animals, Describing things, Physical qualities, Non-physical qualities.
-wurapura See main entry: -wurimpira. feminine verb root 3. leave a place, leave behind, pass on (custom).
wurarra noun. belly, stomach. Syn: pitipita. See: wiyika; manjarripika; mwama; yawurrupuyini. Category: Body parts and products.
wurarri See main entry: wiyarri. adverb. also, too.
wurarriga noun. family. See: wurarripi. "Api nginja awi nginja-purnayinga yilaruwu nyi-li-pa-y-awuriji kangi awinyirra kirawarri awunganuwanga nginja-mamirampi wutilawa wurarriga," yimi ngawa-rringani kangi awarra Noah.. "Well you and your wife go inside that big boat, and likewise your sons and their families," said our father said to Noah. karri pi-ri-ma-j-akujingi-rr-angulimay-ani wurarriga, ngampi waya pi-rri-mi-timart-ani murrakupupuni api awungarruwu pirri-p-angulimay-an-apa. When all the family walked together, those who wanted to go to their country, they would walk there. Category: Kin terms.
wurarrika Variant: wurrarika. feminine noun. mother of many children. See: awirriyawiyi; ngimpaninga; panapurtiyi.Masculine: wurarrini. Plural: wurarripi. Partuwa ninkiyi, amintiya ngangi wurarrika api awinyirra nyitawani api ngini ampirimi, "Ngiyatuwu ngin-ta-wani ngiya-mwaruwi ampi-ri-mi api nuwa kuwa nyi-rra-ami. The next thing, the woman who has a lot of children, well you should help her. If she says' "Help me with my children," well agree to it. Category: People, Human status, Kinship.
wurarrimpi See main entry: wurarripi.
wurarrini Variant: wurrarini. masculine noun. father of many children.Feminine: wurarrika. Plural: wurarripi. See: awirriyapa; yimparlinyapa; panapurtiyi. Category: People, Human status.
wurarripi Variant: wurarrimpi; wurraripi. plural noun. family, people having lots of children. Syn: ngurraripi. See: wurarriga.Masculine: wurarrini. Feminine: wurarrika. Ques: In the data there seems to be some confusion as to the pronunciation or spelling of this set of words, wurarr.. or wurrar.. . I am not sure if this is due to variations in pronunciation or due to errors in writing down the words. In most of the data the wurarr.. spelling is more common, though the other one may be the older one (compare the word ngurraripi). Parlingarri karri nginti-ri-ma-j-akuji-rr-angulimay-ani wurarripi api awungarra ngintu-wuripura-mini. Long ago when we used to travel on foot with the family we would leave this place behind. Lit: Possibly: Long ago when we, people with many children would walk with our family group ..... "Nga-wu-li-pa-kirimi kurrampali pili kapi wurarrimpi wutatuwu wumpa-wurningiti," yimani awarra Lorijimiti. "We should make houses for families to live in," Laurie Smith would say. Category: People, Human status, Kinship.
wurarruwamini noun. much sorrow, pity. Morph: wurarruwu 'sorrow' +‑(aw)amini ‘INTENSIFIER (masculine)’. Syn: pitipituwamini. Category: Feeling. Category: Feeling.
wurarruwamini -akirayi grieve greatly (over dead person). Morph: wurarruwamini 'pity' + verb with root:‑akirayi 'give'. Lit: give much pity. Syn: pitipituwamini -akirayi. Category: Talking or thinking, Social behaviour.
wurarruwu free form verb. feel sorry, pity, be sad, be worried. Syn: pitipituwu. See: -marripunginti-. Karri amukuwani ji-mi-rr-arawami api wurarruwu nga-ri-mi. When someone dies, we are sad. Category: Feeling. Category: Feeling.
wurarruwu -akirayi forgive, pity, be sorry for. Morph: wurarruwu 'pity' + verb with root:‑akirayi 'give'. Syn: pitipituwu -akirayi fe Þ or -iluwa. Ngawa yingarti ngarikirimi kiyi ngawunyawu api kiyi wurarruwu nga-p-akirayi awarra kunawuni. We make a lot of money then we lose it again and we are sad about it. Category: Feeling, Talking or thinking.
wurataka See main entry: wuruwataka. feminine noun. rat, mouse, general term.
-wurati- incorporated form 1. forehead. See: wuratinga.
wuratikanga Variant: rotikanga. feminine noun. woman with big forehead.Masculine: wuratikani. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
wuratikani Variant: rotikani. masculine noun. man with big forehead.Feminine: wuratikanga. See: pwankitila. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
wuratinga masculine noun. forehead. See: -wurati-. Category: Body parts and products.
wuratipilimini noun. place between eyes. Category: Body parts and products.
wurawungapingala Variant: wurangapingala. feminine noun. Ghost Gum. Eucalyptus papuana, Eucalyptus alba. Syn: pitampunga. Note: Photo from Neeravbhatt’s photostream (3,950) and (2) from 'Tiwi Plants and Animals' p47 Category: Plants, Trees.
-wurigi See main entry: -wurugi. feminine verb root 3. put somewhere, put down, put aside, take down.
wurika Variant: wirika. feminine noun. 1 • dish, plate, shallow hollow (in stone or ground). See: pipirrakupuringa; pajawayi. Category: Things people make, Baskets and bags, Land or ground.
2 • sharp stone. used as axe head. Ques: or it may be a particular type of white stone which is brittle Category: Environment, Tools or utensils.
-wurimawu transitive verb root 3. secure something. Wututuwu ngawa-naruwi api juwuni pitiri-pu-wulingi-kurupwiya-mini. Mantilumani piri-pi-kimirn-amiya-mini. Mantilumani awarra yu-wuni-rumaw-ani. Waya awungani pirri-pi-wulingi-kuwuntirr-ani awunganila. As for our mothers they used to wear paperbark. They tied themselves up with (roll of) string. That string kept them secure/covered up. They were covered in front like that. Category: Holding or transfer.
wurimi intransitive verb. they do, say, are. Morph: wu‑'they (NON PAST)' +‑mi ’do, say, be'. See: pirimi; yimi; jiyimi. Wuta pirlikiti wurimi karri wuta pariwani, awuta kakirijuwi. Those children cry when they are hungry. "Awuta tayikuwapi karri ngiya piraya ngirimi, api pupuni muni-mamula," wurimi awuta kapi papurajuwi wurimamuliya. "Those many people will see me when I pray, and will call me good," say those people who call themselves good. Category: Being, Talking or thinking.
-wurimi Variant: -urumi. intransitive verb root 3. He is strong, it is hard. yuwurimi Ju-wurumi awinyirra kartukuni. That Ironwood is hard. Category: Describing things.
-wurimpira Variant: -wirimpira; -wurupura; -wuripura; -wurimpura; -wurapura; -rimpira. feminine verb root 3. leave a place, leave behind, pass on (custom). See: -apura; -warimpira; -umwari. pu-tu-wurimpira they left it behind. Parlingarri karri ngintiri-maj-akuji-rr-angulimay-ani wurarripi api awungarra ngintu-wuripura-mini. Long ago when we used to travel on foot with the family well we used to leave from here. Ngawa-tuwu pi-ti-wuripura ngini 'kama arnuka nga-ta-y-ipujig-ajirri?' The old people left that rule behind for us, (saying) 'Why don't we have regard for each other?'. Ngiya ngu-wurtimarti ngini ngu-wunu-waluwa ngiya-mamirampi ngini ngiya-ampi putu-wurupura. I want to teach my children what my grandparents left behind. Category: Holding or transfer.
-wurimpura See main entry: -wurimpira. feminine verb root 3. leave a place, leave behind, pass on (custom).
-wuripi- incorporated form 1. hollow log. Ques: Since this is the only example found it is just a guess that this is the meaning. Partuwa kiyi ngawa ngampi-ri-wuripi-ajilarri kangi tingiwini awunganuwanga ngarikirimi nyoni yangamini yinkitayi kapi awarra tingiwini. After that we crack open the hollow log and make another hole near it.
wuripijirrima noun. groin. Syn: pulunga. Category: Body parts and products.
wuripijirringa feminine noun. snail. Syn: kawunga, purruputurruma. Note: Picture from CD disk - BUGS from Marshall Publishing Ltd. Category: Insects and spiders.
-wuripura See main entry: -wurimpira. feminine verb root 3. leave a place, leave behind, pass on (custom).
wuritinga feminine noun. species of stingray. See: jilipujinga; kirluwarringa; maratuma; palironji; palironjinga; rutinga; tarninga; wuranjaka; wuranjani wutiyarlingika. Category: Sea or mangrove or river life, Fish.
wuriwanjinga See main entry: wuruwanjinga. feminine noun. possum.
wuriwataka See main entry: wuruwataka. feminine noun. rat, mouse, general term.
-wuriyi Variant: -riyi; -uri. intransitive verb root 3. go, leave, depart. See: -wuja. pu-rru-wuriyi they went. Ngawa nguntuwuriyi kularlaga yinkiti. We went hunting. Category: Moving. Category: Moving. Category: Moving.
-wuriyi + direction prefix or suffix come. pu-rru-wuni-wuriyi they came. Wuta piniwuriyi kapi wuta tangarima pirima warta They came in from where they were camping out bush.
-marruriyi take. Morph: ma(rri)‑'with' +‑wuriyi 'go'.
wuriyupila plural noun. Fire clan. Syn: walikuwila, kujaluwi. Category: Clan groups.
wurlanga Variant: fe Þ Modern_Tiwi: wulanga. feminine noun. mud crab. Syn: kirimpika. See: pumwarninga; numwakini; tarati; kirluwuka; nginama; tuwulingata; arijilani; arijilaka; kiriwurrini kiriwurrika; pujurripuka; -kiyawulingi-; -piyawulingi-. Note: Picture (1) from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and (2) from gallery of Picture It! software Category: Crabs, Food and cooking, Traditional food.
wurlani Variant: wulani. masculine noun. handle of axe, handle made of wood or stick. See: agini; munkwanga; munkwani; walimani; kurrijuwa; jampayini. Category: Tools or utensils.
wurlataringa Variant: wulataringa. feminine adjective. light (in weight).Masculine: wurlatarini. Syn: kitartawunga. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
wurlatarini Variant: wulatarini. masculine adjective. light (in weight).Feminine: wurlataringa. Syn: kitartawini. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
-wurli intransitive verb root 1. be dry. See: -pwarri; -kipwarri; yartupwarri. Ninkiyi, ngini yi-pu-ngu-wurli ngawa-rringani yi-pu-ngi-mamula awarra murrakupupuni. Then our Father called the dry ground land. Category: Physical qualities.
wurlikimani See main entry: wulikimani. masculine noun. old man.
-wurlimamugi transitive verb root 1. cool something/someone down, calm someone. Morph: ‑wurlimi 'cool down' +‑amugi 'cause'. See: -wurlimi. Wunijaka ji-manu-wurlimamugi. The wind cooled us down. Api ngarratuwu awarra Pilate yu-wunu-wurlimamug-ani awuta arikutumurnuwi. Pilate calmed down the people and called out to those who worked for him. Category: Change of position or state.
-wurlimi Variant: -wulimi. intransitive verb root 1. be cold or cool, cool down. See: yirriwini; -wurlimamugi. pu-ru-wurlimi they were cool. Ngarra awarra jupwajirringa karri yu-wurlim-ani api awungarri yuwuriyani kapi turrunguni, api awungarruwu yuwapukani wupunga. When it was cool the wallaby would go to the clearing and there he would eat grass. Jipingartapa, ngini yilaruwu jinirimangapikani awarra kukuni ngini yi-mangu-wurlimi. She went into the water to drink the water where it was cool. Nyirra jimangapa awarra kukuni ngini yi-mangu-wurlimi. She drank the water which was cool. Ngawa nginturumuwu kapi marlani pili yikwanari api nguntu-wurlimi. We sat in the shade because we were hot and we cooled down. Category: Physical qualities, Being. Category: Physical qualities, Being. Category: Physical qualities, Being. Category: Physical qualities, Being.
-kuwurlimi cool down. Morph: ki‑'fire' +‑wurlimi 'be cool'. Category: Change of position or state.
pungintaga -wurlimi be sane. Morph: pungintaga ’head’ + verb with root:‑wurlimi 'be cool'. Gram: with ‘he’ (pungintaga) as subject Lit: head is cool. Parlingarri yu-wurtingirraga-mini api waya ningani yu-wurlimi pungintaga. Long ago he was mad but now he is sane (or sensible - Lit: his head is cooled down).
yipunguwurlimi the weather or ground is cool. Morph: ‑pungi‑'ground' +‑wurlimi 'be cool'.
wurlini Variant: fe Þ Modern_Tiwi: wulini. masculine noun. moon, month. Syn: japarra. See: -piyanginiga; kurrani; japarrulini; awunipakupurunga. Category: Sky, Time.
wurlinjirriyanga See main entry: wulinjirriyanga. locative word. dry place, desert.
wurlirrika Variant: wulirrika. feminine noun. big dish made of Palm fibre, basket of paperbark. See: pajikiti; tunga; tungwari; turlini; wangatunga; wangatuni; yangali; yimwarlini; yirrupula; yirrupuringa palaji; purrupurruka; wurika; pipiirrakupuringa; pajawayi. Nyirratuwu nyirra-mwarti jiyi-ma-rr-uriyi kapi makatinga ji-p-ajuwujirri kapi wurrumpuwuni. Ji-p-alangumi kapi wulirrika. She took her son to the river and hid him in the reeds. She had put him in a large dish of Palm fibre. Category: Things people make, Baskets and bags.
wurlirrima Variant: wulirrima. feminine noun. hair belt. made from human hair with some bush string; in earlier days used to be hung with dingo tails; may also be made with mawunkati vine. Syn: tinimurrula. See: marriwiyi. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p61. Category: Traditional religion, Ceremonial objects.
-wurliyawarntiyarri See main entry: -wiliyawarntiyarri. feminine verb root 3. be important , be powerful.
-wurliyi Variant: fe Þ Modern_Tiwi: -wuliyi. intransitive verb root 3. go. Gram: only used in hortatory sense, with nga- 'we' or mu- 'you and I' as subject prefixes Syn: -wurniyi. See: -wuriyi; -wuja. 'Nga-wurliyi,' pirimi kakijuwi. 'Let's go,' said the children. Muwurliyi mupakurluwunyi awarra yingwati. Let's go and see the honey. Category: Moving.
wurlungwa noun. anus. Syn: pwampa, yintingina. Category: Body parts and products.
wurlungwari predicative. reddish colour. Morph: wurlungwa 'anus' +‑ari 'like'. Category: Colour.
wurnatani See main entry: wunarntani. masculine noun. male bereaved of child.
-wurnawu See main entry: -wunyawu. intransitive verb root 3. throw (away), offload (from barge).
wurnika Variant: wunika. feminine noun. Wild Plum tree, plum, black grapes. Vitex glabrata, Vitex acuminata. People eat the black fruit like black grapes. People use the straight dry stems to make fire-sticks Muluwanya. See: alimpunga. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p45. Note: Photo fcrom ‘Tiwi Plants and Animals’ p89 Category: Plants, Trees, Food and cooking, Traditional food.
-wurninginti See main entry: -wuninginti. intransitive verb root 1. live in house, camp in a shade or shelter.
-wurningiti See main entry: -wuninginti. intransitive verb root 1. live in house, camp in a shade or shelter.
-wurniyi intransitive verb root 3. go. Gram: only used in hortatory sense, with nga- 'we' or mu- 'you and I' as subject prefixes Syn: -wurliyi. See: -wuriyi; -wuja. Nga-wurniyi warta. Let's all go bush. mu-wurniyi warta let's you and I go bush. Category: Moving.
wurra feminine noun. aeroplane. Syn: arripilayini. See: -akiji-. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Transport.
wurraga predicative. thick (of jungle), impenetrable. See: jimpurra; jimurra. Category: Physical qualities, Land or ground.
-wurraga intransitive verb root 1. eat a lot of food, gorge oneself. See: -manguwurraga, -mulaja, -wapa; ngamungamu, -mwanji-, -wamwarri, -warnti, -mukapa, -mukuwarnti; -wayajarrimi; -amungalapa, -wanja; kirriki. pu-rru-wurraga they ate lots of food. Ngajiti mirripaka arikulanga nyi-mp-a-j-awurraga. "Don't drink a lot of beer! Category: Body functions or actions, Food and cooking.
wurranjini masculine noun. mudskipper (fish). Periopthalmus spp.. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p108 Category: Sea or mangrove or river life, Fish.
Wurrankuwila plural noun. N. Melville Is. regional group. Syn: Payawurrurawila. Category: Regional groups.
wurranya Variant: ngurranya. feminine noun. Pandanus nut(s) or fruit. Pandanus spiralis. People roast and eat the seeds inside (timilipama). Syn: tipilipama. See: miyaringa; miyarti; wurranyini. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p41. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p71 Category: Plants, Plant parts, Food and cooking, Traditional food.
wurranyini Variant: fe Þ Old_Tiwi: ngurranyini. masculine noun. peanut(s). See: wurranya; malikini. Ninkiyi, japinari ngawa-rringani yi-muwun-tiyarra ngawa kakirijuwi, yimi ngini, "Kuwapi awuta mitaya pirimi japini awarra wurranyini?" yimi. Then in the morning our father said to us children, "Who stole the peanuts last night?". Category: Plants, Plant parts, Food and cooking, Traditional food.
wurrarika See main entry: wurarrika.
wurrarini See main entry: wurarrini. masculine noun. father of many children.
wurraripi See main entry: wurarripi.
wurrijimparni See main entry: wurrinjimparni. masculine noun. insectivorous bat.
wurrijinga See main entry: wurrinjinga. feminine noun. flower.
wurrijingari See main entry: wurrinjingari.
wurrijiparni See main entry: wurrinjimparni. masculine noun. insectivorous bat.
wurrika predicative. hot, burning. Syn: yikwanari. Category: Physical qualities.
wurrikiliki Variant: wurrukuliki. feminine noun. Magpie Goose. Anseranas semipalmata.. Syn: awurnanka, nyarringari. See: pukumwaka, mayimampi, jirripipi; -wati-. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Note: Photo by Ian Morris in ‘Tiwi Plants and Animals’ p94 Category: Birds, Water birds, Food and cooking, Traditional food.
wurrikurrinyini Variant: wurrukurrinyini; fe Þ Modern_Tiwi: wurrukurrunini. masculine noun. adolescent or teenage boy.Plural: wurrukurrinyuwi. Syn: malakaninga, yirrukurrunyini. Api karri awinyirra wumunga karri anjiruwa awarra yati wurrikurrinyini yipawurinji yilaruwu kapi Muluwurri pirri-paningimarri. Well on that day at midday young teenage boy went inside where the Muluwurri team were gathered together. Category: People, Human stages.
wurrikurrinyuwi Variant: wurrukurrinyuwi. plural noun. adolescent or teenage boys.Singular: wurrikurrinyini. Syn: malakaninguwi, yirrukurrunyuwi. See: tinayijuwi. Api ngajiti ngimp-a-wu-ja -y-ipujinga-mwari ngini nginingawila ngapangiraga, nuwa wurrukurrinyuwi amintiya nuwa awunganuwanga wawuralawi. Don't stop using that talk, our own which we speak, you young fellows and you young women. Category: People, Human status.
-wurrimi Variant: -wurrumi. intransitive verb root 3. be. Gram: Auxiliary verb with some free form verbs and jana, walawala or a body part; following the EMPHATIC prefix, pa-, rra-, ta-, ja-, the vowels change places and the form becomes puwarrimi, rruwarrimi, tuwarrimi or juwarrimi (compare -wuriyi); There are only few examples of it found. Kali, ngiyatuwu nyimpu-ngin-ta-punga pili nginta jana a-wurrimi. Come, and cut me because I feel sore. Category: Being. Category: Being.
mwama ampurrumi have stomach ache or pain in stomach. Morph: mwama 'stomach' + verb: ampi‑'she (NON PAST)' +‑wurrimi 'be'.
wurrimpawini Variant: wurrumpawini. masculine noun. sandfly. Syn: kirnikirni, miminga. See: rokuma. Category: Insects and spiders.
wurrimpuwuni Variant: wurrumpuwuni. masculine noun. reeds, swamp grass. Nyirratuwu nyirra-mwarti jiyi-ma-rr-uriyi kapi makatinga ji-p-ajuwujirri kapi wurrumpuwuni. Ji-p-alangumi kapi wulirrika. She took her son to the river and hid him in the reeds. She had put him in a large dish. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Plants, Grass.
wurringalama See main entry: wurrungalama. noun. beach, dry part.
wurringawini Usage: Old Tiwi. masculine noun. wind at beginning of dry season. which flattens grass and dries up water. See: wuninjaka; marluwu; marrakawini. Category: Weather.
wurringawunari Usage: Old Tiwi. temporal word. short season at end of wet season jamutakari or beginning of dry season kumurrupunari. time when strong winds blow which flattens the grass and dries up the water. Morph: wurringawini 'wind' +‑ari ’time of’. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p41. Category: Weather, Time, Seasons.
wurringilaka Variant: wurrungulaka; fe Þ Modern_Tiwi: wurruwulaka. masculine noun. Bloodwood Gum tree. Eucalyptus nesophila, Eucalyptus polycarpa. People may use the sap medicinally. They may also may use it as a fixative for paint. See: kuwuti; tumulangini. Note: Photos from ‘Tiwi Plants and Animals’ p49, 50 Category: Plants, Trees, Sickness or injury and healing, Art.
wurrinjila Variant: fe Þ Old_Tiwi: ngurruwunjila. free form verb. sniff around (for food), smell, get a smell of. Api tayikuwapi awuta tiwi kapi purumuwu yilaruwu kapi awinyirra kurrampali wuta wurrinjila pirimi (smelt) awarra pupuni oil. Well all those people who sat inside the house smelt the good oil. Pulangumwani ngurruwunjila arimi, ninkiyi, a-wunyayi kapi purinjirringa. Then a dog will sniff around and find the tree. Category: Body functions or actions.
wurrinjimparni Variant: wurrinjiparni; wurriji(m)parni. masculine noun. insectivorous bat. few inches long. Syn: murrujipaka. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p113 Category: Animals, Mammals.
wurrinjinga Variant: wurrijinga. feminine noun. flower. general term. Syn: yilokwa. Note: Photo by Linda Ross Category: Plants, Plant parts.
wurrinjingari Variant: wurrijingari. temporal word. season or time when trees or plants are beginning to bloom, occurs at different times of year for different plants. Morph: wurrinjinga 'flower' +‑ari ’time of’. Syn: yilokwari. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p41. Category: Time, Weather, Seasons.
wurrinjiparni See main entry: wurrinjimparni. masculine noun. insectivorous bat.
wurrinyinari adjective. brown colour, colour of ant bed. Morph: wurrinyini ' ant bed' +‑ari 'like'. Syn: kartukunari. Wurrinyinari amp-ilipi. The clothes are brown. Category: Physical qualities, Colour.
wurrinyini Variant: ngurrinyini. masculine noun. ant bed, termite mound. Anth: The outside may be scraped and added to food in an earth oven to make the food brown and tastier. Anth: The outside may also be swallowed as a cure for diarrhoea. Syn: pwarti. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p49. Note: Photos from 'Tiwi Plants and Animals' p131 Category: Land or ground, Nests.
wurripilingati masculine noun. sea snake (small species). pretty coloured. Category: Snakes, Sea or mangrove or river life, Reptiles.
wurripiti masculine noun. cockle, generally with smooth shells. Tapes spp., various other taxa. Syn: ampuruni. See: mirnangini. Note: ‘Tiwi Plants and Animals’ p124 Category: Sea or mangrove or river life, Shellfish, Food and cooking, Traditional food.
wurripiya See main entry: wurrupiya. masculine noun. From: Hindi (via Iwaidja). money.
wurriwuringa Variant: wurruwuringa. feminine noun. large groper (fish). Epinephelus lanceolatus. See: wurriwurini. [MCS Book 218 p8] Note: Photo by Gary Lee with permission Category: Sea or mangrove or river life, Fish.
wurriwurini masculine noun. small groper (fish), rock cod. Epinephelus lanceolatus. See: wurriwuringa. Note: Photo by Gary Lee with permission Category: Sea or mangrove or river life, Fish.
wurriwurri Variant: wurruwurri. free form verb. 1 • shake something, brush off, plane, scrape. See: -akinapugi; -wuntipagi. Wurriwurri ta-kirimi tawulimatinga! Shake the blanket! Category: Change of position or state. Category: Change of position or state.
wurriwurri -ilipi for clothes to be loose. Morph: wurriwurri + verb with stem:‑ilipi. Gram: subject is 'she'; the stem -ilipi is the incorporated form -ilipi- 'clothes' + the verb root: -pi where the pi of the root is fused with the pi of the incorporated form. wurriwurri amp-ilipi the clothes are loose. Category: Clothing and material.
2 • file, plane or shape (wood), scrape or scratch something. like a 'Scratchy'. See: kirirra; -piratigi. Parlingarri paparliwi wuta pi-ri-kirim-ani jukwarringa pwaja ngini wurruwurri pi-ri-kirim-ani awinyirra patinga. Long ago the ancestors used to use mussel shells to shape that patinga wood. Ngawa wurriwurri nga-ri-kirimi kangi jukuti amintiya ngamp-inyawu mipurra. We scrape (the bark) from the black Wattle tree and throw it away. [MCS Book 208] Note: Photos by Jennifer Lee Category: Holding or transfer, Cutting or breaking or tearing.
wurrukoti See main entry: wurrukwati. masculine noun. 1 • mussel shell.
2 • money, coins.
3 • kneecap.
wurrukuliki See main entry: wurrikiliki. feminine noun. magpie goose.
wurrukurrinyini See main entry: wurrikurrinyini. masculine noun. adolescent or teenage boy.
wurrukurrinyuwi See main entry: wurrukurrinyuwi. plural noun. adolescent or teenage boys.
wurrukurrunini See main entry: wurrikurrinyini. masculine noun. adolescent or teenage boy.
wurrukurrunyuwi See main entry: wurrikurrinyuwi. masculine noun. adolescent or teenage boy.
wurrukwati Variant: wurrukoti. masculine noun. 1 • mussel shell. Polymesoda erosa. These mussels grow to be quite large and are a good tasty food resource. They are found in saltwater areas that receive a lot of freshwater input. Syn: jukwarringa, mulungituka. See: murrampujawini, ngirini, jimparima, yirrinkiriyampi; -iliyangi-. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p126 Category: Things people make.
2 • coins, money. Note: Osborne gives this as meaning 'coins' (probably an extension of meaning from 'mussel shell') but this has come to be used for 'money' in general now. Syn: wurrupiya, kuwunawini, ngirini. See: pwaja; -iliyangi-.
3 • knee cap. Syn: wurruwa, jukwarringa, marakaja, yirrukwati. See: yimpula; -pula-.
wurrumpawini See main entry: wurrimpawini. masculine noun. sandfly.
wurrumpuwuni See main entry: wurrimpuwuni. masculine noun. reeds, swamp grass.
wurrungalama Variant: wurringalama; wurrungwalama; wurruwalama. noun. beach, dry part (after tide gone out or above tide mark). Syn: yartila, kuluwunila. See: pungamparna; tingata; yartupwarri. Wurrungalama waya a-p-apirraya. It's dry now tide has gone down. Category: Land or ground.
wurrungorra See main entry: yirrungwarra. masculine noun. shadow, spirit, vision, film, reflection.
wurrungulaka See main entry: wurringilaka. Bloodwood.
masculine noun. Bloodwood Gum tree.
wurrungwalama See main entry: wurrungalama. noun. beach, dry part.
wurrungwarra See main entry: yirrungwarra. masculine noun. shadow, spirit, vision, film, reflection.
wurrupiya Variant: wurripiya. masculine noun. From: Hindi (via Iwaidja). money. Syn: kuwunawini. See: wurrukwati; murrampujawini; ngirini. Category: Introduced items. Category: Introduced items.
wurrupiya -marruwa cost money, be dear or expensive. Morph: wurrupiya ’money’ verb with stem:‑marruwa ’be with’. See: -marruwa.
wurruwa noun. knee cap. Syn: jukwarringa, marakaja, wurrukwati. See: yimpula. Category: Body parts and products.
wurruwalama See main entry: wurrungalama. noun. beach, dry part.
wurruwulaka See main entry: wurringilaka. masculine noun. Bloodwood Gum tree.
wurruwuringa See main entry: wurriwuringa. feminine noun. large groper (fish).
wurruwurri See main entry: wurriwurri. free form verb. shake something, brush off, plane.
-wurtampirri Variant: -wurtapirri. transitive verb root 3. hold in arms, hug, embrace, grab, take hold of. Syn: fe Þ New_Tiwi: takatapurri -mi. See: -kitimigi. See: -wuningiruga; -angurliya; -palirruwa; -kiringa; -munturruwa; -wunga -wunungurumagi. pu-rru-wurtampirri they held him in their arms. Yu-wurtapirri ngarra-mantani karri pirrarti yi-mi yiloga. He hugged his friend who won the football. Note: Picture from AuSIL archives Category: Holding or transfer.
-wurtapirri See main entry: -wurtampirri. transitive verb root 3. hold in arms, hug.
-wurtarriki Old Tiwi: feminine verb root 3, Modern Tiwi: intransitive verb root 3. paddle, row. Ninkiyi, pitipalamiya kangi wiyawunga, purruwuriyi japijapila, puntuwurtarriki. Then they got in to the canoe and paddled and paddled. Category: Moving.
-wurtawiya Variant: -wijawiya. intransitive verb root 3/Feminine verb root 3. sew. Syn: -pijawiya. See: -ilipijawiya. Ngawa ngintu-wurtawiya awinyirra tapulini pili yangaminila. We sewed up the groundsheet because it had lots of holes in it. Karri a-ri-makanya ngiya tokuta api ngwiyi amp-ijawiya? When the doctor cuts me open he will sew me up? Category: Holding or transfer. Category: Holding or transfer.
wumpilipijawiyakimi sewing machine. Morph: Really a verb form: wump‑'they (NON PAST) +‑ilipi‑'clothes' +‑wijawiya 'sew' +‑kimi 'for purpose of'. Lit: for the purpose that they sew cloth. Category: Introduced items, Tools or utensils.
-wurti See main entry: -awurti. nominal suffix. lots of, all sorts of, Intensity.
-wurti- Variant: -wurtu-; -wirti-; -irti-. incorporated form 3. 1 • resulting in something, because of something already happened or mentioned. Gram: Not sure of exact meaning in many cases. A number of verbs have this in their past forms (without direct objects) versus -aji- in their non-past forms; used with the auxiliary verb root: -mi with some free form verbs, such as turli. See: -wurtimi; -wurtikirimi. Ngarra ngiya-mirani yu-wurtu-kurupwarri pili ngiya ngirri-mi-kirlimirri. He was upset because I roused at him. Yingampini ngarra kukunari yu-wurti-mungim-ani awarra ngirramini Sometimes he liked to listen to that talk.
2 • vegetable or fruit food, yam. Palaji ngamp-irti-y-alami. We put them (yams) in a bag. Yingampini kirliwurta amp-irti-nungurrini, awinyirra payawunkula. Wupwawi ngamp-irti-nyayi. Sometimes the honey is in the middle (of the tree). We find the honey flies.
-wurtiga Variant: -wurtinga. intransitive verb root 3. make a noise, be noisy, be talkative, talk too much. Syn: -apawuti. See: arringarini; yapiyapini; wurtinga; nimarrakimini. Kapinayi tiwi ngiya ngirri-wuni-pi-y-angirri pili wuta purru-wurtiga. I sent those men away because there made a lot of noise. Awuta kakirijuwi wurtinga, karluwu ngawa nga-ta-pirtangaya ngini ngawa-mantani a-p-angiraga. The children are noisy and we can't hear what our friend is saying. Category: Talking or thinking, Describing people or animals.
-wurtikilarrapugi See main entry: -kilarrapugi. transitive verb root 2. poke in eye, look in eye.
-wurtikirimi intransitive verb root 3. poke, prod. Syn: -wurtiyangirri. See: -kilarrapugi; -wajili-. pu-rru-wurtikirimi they poked. Ngiya ngi-rri-wurtikirimi tangini yilaruwu kapi awinyirra tingiwini pili yilinga yi-p-alamiya yilaruwu. I poked a stick inside the hollow log because there was a carpet snake in there. Kiyi tangini nga-wunga, nga-wurtikirimi yilaruwu kangi tingati, api ngini amp-irrapila tangini, api awungarruwu karaka ngampi-nyayi. Then we get a stick and poke it into the sand. if the stick slips in easily, well it is there we find the turtle eggs. Category: Violence or impact, Body functions or actions.
-wurtimamaki See main entry: -imamaki. transitive verb root 2. point at, select, pick out, accuse, judge.
-wurtimamanki See main entry: -imamaki. transitive verb root 2. point at, select, pick out, accuse, judge.
-wurtimarnti ? See main entry: -wutimarti. intransitive verb root 3. want desire or like.
-wurtimarti See main entry: -wutimarti. intransitive verb root 3. want desire or like.
-wurtimi Variant: fe Þ Modern_Tiwi: -wutimi. verb root 3. Gram: Used with a few free form verbs. do.
pirlinkiti -wurtimi cry for a certain reason or from being reprimanded.
turli -wurtimi stab, spear, shoot someone or something. Ngarra turli yu-wurtimi tuwawanga, tuwawanga, yirrajirrima pijara, awarra jarrangini. The buffalo was shot three times (with three bullets). Jakijini turli ngu-rru-wurtimi. I was given an injection. Lit: I was stabbed with an injection..
-wurtiminikiti See main entry: -wurtimirnikiti. Intransitive verb stem 3. take off, release something, undo ( e.g. rope, pin).
-wurtimirnikiti Variant: -wurtiminikiti; -wujimirnikiti. Intransitive verb stem 3. take off, release something, undo ( e.g. rope, pin). Syn: -wujirri. See: tikimati. pu-rru-wurtimirnikiti they untied (the boat or rope on boat). Yala ta-jimirnikiti. Try to take off the rope. Category: Holding or transfer.
-wurtimpiligi See main entry: -wujimpiligi. transitive verb root 3. not recognise or not know someone.
wurtinga1 predicative. noisy. See: arringarini; yapiyapini; nimarrakimini; -apawuti; -wurtiga; wurtinga. Category: Physical qualities.
wurtinga2 feminine noun. female member of Ironwood clan.Masculine: wurtingini. Plural: wurtinguwi. Category: Clan groups.
-wurtingiliya Variant: -ajingiliya. intransitive verb stem 3. return, go back. See: -akupawurli; -amarlingama; -aparrijingima. japarra a-wunu-wurtingiliya the moon comes back. yi-ni-warla-y-ajingiliya yimpanga yi-ni-ri-ma he came back to life. Category: Moving.
wurtingini masculine noun. male member of Ironwood clan.Feminine: wurtinga. Plural: wurtinguwi. Category: Clan groups.
-wurtingirraga Variant: -ingirraga; -wujingirraga. transitive verb root 3. Gram: direct object for person who is 'mad' and 'he' as subject be mad, be silly. cannot speak properly (or speaks nonsense), can be used for 'mentally handicapped' people and old people with 'dementia'. Gram: past tense with no direct object prefix; non-past: -wujingirraga; with direct object prefix: -ingirraga; formerly needed to always include arrami 'maybe' in sentence. See: jamaningini; -kiliwurti; -ukurani-; punyipunyi jirti. yu-wuni-wurtingirraga they were mad. Parlingarri yu-wurtingirraga-mini api waya ningani yu-wurlimi pungintaga. Long ago he was mad but now he is sane (or sensible). Karri nyirra waya wulikimaka api nyirra amp-irtingirraga, awinyirra ngiya-maninga. Now my grandmother is an old woman she is silly (in the head). Category: Talking or thinking, Describing people or animals, Non-physical qualities, Sickness or injury and healing.
wurtinguwi plural noun. members of Ironwood clan.Masculine: wurtingini. Feminine: wurtinga. Category: Clan groups.
wurtinikarri noun. harpoon. used for dugong. Syn: arlipoja, kutinikarri, ampun. See: -kipiji-. Note: http://etc.usf.edu/clipart/19500/19517/harpoon 19517.tif Category: Weapons (including for hunting).
wurtinya noun. type of yam. See: muranga; murani; murrukawini; kutukuta; ngirawiyaka; kurlama; tiyoni; wupwarna; wurtinyini wulipiyawini; kukuwu. Category: Plants, Food and cooking.
-wurtinyawu1 Variant: -wutinyawu. intransitive verb root 3. knock down or bring down in one go. such as bird with shangai or stone. See: -akitiringa, -wayakitiringa, -pimagi, -piyakitiringa, -wunyawu, -parrigi, -payi, -wurtinyawu -wungirlijiga, -wunyawu, -majayi, -warri; -ingipiyonjingi-, wapimirra, miya, yurta, jakim. pu-rru-wurtinyawu they knocked down the bird. Karri ngarra ngiya-rringani yu-wuriyi kularlaga jupwajirringa api yu-wurtinyawu awarra jupwajirringa. When my father went hunting for wallaby he brought that wallaby down in one shot. Category: Violence or impact.
-wurtinyawu2 pay back or repay money owed, give back, return something. Syn: -akirayawurli. See: -wayajarrimi. pu-rru-wurtinyawu they paid back the money they owed. Karri pirrarti jiyi-mi kunawini api yu-wurtinyawu ngini porrimi jiyimi. When she won money she payed back what she had borrowed. Category: Beliefs, Social behaviour, Holding or transfer.
wurtinyini masculine noun. type of yam. See: muranga; murani; murrukawini; kutukuta; ngirawiyaka; kurlama; tiyoni; wupwarna; wurtinya wulipiyawini; kukuwu. Category: Plants, Food and cooking, Traditional food.
-wurtipi Variant: -wirtipi; -irtipi; -rtipi. intransitive verb root 3. Gram: 'he' or 'she' as subject burst open, split (up). See: -ajilarri; -kipa; -puwuta. Karri yingwampa yirrikipayuwi karluwu papi wu-ri-mi kapi pajipajuwu, api wuta-naringa nyirra amp-irtipi awuta pajipajuwu, kiyi papi wurimi. When some crocodiles don't come out, their mother cracks the eggs and they come out. Waya pi-ri-majipujinga-rtipi. They have split up from being in one long line. Category: Violence or impact, Cutting or breaking or tearing. See: -kirluwurtipi.
-wurtipi- Variant: -irtipi; -wurtipu-. incorporated form 3. footprints, tracks of animal. See: -upwi-; kintanga; milampwarala. Api kuwayila pirri-m-am-ani ngampi awarra wuta-mantani, api yingwampa pirri-wurtipu-nyayi ngini ngarra kintanga, kiyi pirri-wurtip-apunya. The kept calling out to their friends. Then they found his footprints and followed them. wurtipi-y-aringina-ajirri they tread in each other's footprints. Ninkiyi ngamp-atu-wurtipu-nyayi kangi purinjirringa, awinyirra wuninga. Then we find the foot/claw marks of the possum on the tree. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p91
-wurtipiligi See main entry: -wujimpiligi. transitive verb root 3. not recognise or not know someone.
-wurtipu- See main entry: -wurtipi-. incorporated form 3. footprints, track.
wurtirim See main entry: wutirimi. free form verb. order.
wurtirimi See main entry: wutirimi. free form verb. order.
-wurtirri See main entry: -wujirri. intransitive verb root 3. untie, detach from something.
-wurtiyaga transitive verb root 3. bear lots of children. See: -wurtiyi. Category: Kinship, Change of position or state.
-wurtiyajura See main entry: -iyajura. transitive verb root 3. tempt, urge or persuade someone to do something (wrong).
-wurtiyanganja Variant: -ajiyanganja. transitive verb root 3. prevaricate, tell someone will do something then don't do it. Gram: This is one of a number of verbs, which has variant forms with the prefixes aji- and wurti-. The base form -anganja does not appear to be used. Ngajiti ngimp-a-wun-t-ajiyanganja. Don't tell them you'll do something and not do it. wurtiyanganja they tell him but don't mean it. Category: Talking or thinking.
-wurtiyangirri Variant: -wirtiyangirri. transitive verb stem 3. poke, prod, shoo away or chase off. Morph: wurti‑+‑angirri 'send'. See: -piyangirri; -wurtikirimi; -wajili-. Category: Moving, Violence or impact.
-wurtiyarra See main entry: -wujiyarra. transitive verb root 3. tell, say to, talk to.
-wurtiyi Variant: -wirtiyi; -tiyi; -wujiyi; -jiyi. transitive verb root 3. for woman to bear a child or give birth to a child, be aunt or uncle, expressing relationship of a man or woman to their sister's children. Gram: The -wurtiyi form is the normal form when the direct object is either 'him' or 'her'; the -jiyi form occurs with non-past tense with a direct object of 'him' or 'her', following the EMPHATIC prefix, Ca- or following minyi- 'you (singular); with other direct objects the form is -tiyi for either past or non-past tenses; the final i of the object prefix is dropped. See: -wurtiyaga. Nyirra ngiya-mwaringa ju-wurtiyi kiyijinga. She gave birth to a baby girl. Ngarra yu-wun-tiyi awuta, ngarra-yupunga nyirra-mwaruwi. He was uncle to his sister's children. Ngawa-rringani yimi kangi awinyirra tinga 'Tayikuwapi ngimpu-wun-ta-jiyi,' yimi. Our Father said to the woman 'You will have many children.'. Parlingarri karri ngawa nginti-ri-murlungurrumi kapi wart-iyanga-pila ngawa-naruwi purru-muwun-tiyi nginti-ri-ma-rri-ki-y-apingin-amiya Long ago when we were born, our mothers who were bush people used to give birth to us and wrap us (in paper bark) and warm ashes.. Api ngarra anjora a-p-irrakirayi awinyirra arlitiwiyi api ninkiyi ngwiyi kurukura a-ri-kirimi ngatawa anjora. Api ngwiyi papuringata ampi-ri-ma ninkiyi a-wurtiyi pakijapura. Well the male wallaby copulates with the female wallaby and makes an 'egg', So then she later becomes pregnant and gives birth to a joey. Category: Body functions or actions, Kinship.
-wurtiyuwurnikaja See main entry: -uwurnikaja. intransitive verb root 2. lean against (something).
-wurtu- See main entry: -wurti-. incorporated form 3. 1 • because of something already happened or mentioned, resulting in.
2 • vegetable or fruit food, yam.
-wurtupuwamigi transitive verb root 3. turn upside down. Morph: ‑wurtupuwa 'be upside down ?' +‑amigi 'cause'. Syn: -ajiyarramigi. Ninkiyi, awarra yimwarlini nga-ri-marruriyi kapi purinjirringa. Kiyi, awungarruwu nga-wurtipuw-amigi kuriyuwu kapi purinjirringa, awarra yimwarlini awarra punkumwani. Then we take those baskets to the posts. Then we put them upside down on top of the post for the death ceremony. Note: Photos (1) by Jennifer Lee and (2) by Joy Naden Category: Change of position or state.
-wurturumagi Variant: -wurturumwagi. transitive verb root 3. encourage someone to fight, provoke someone, force someone to do something against their will (as in marrying someone). See: -iyajura; -wurtiyangirri; -ajiyangirri. pu-rru-wurturumagi they forced him against his will. ju-wurturumagi he forced her against her will (to marry some man). Category: Violence or impact, Social behaviour.
-wurturungwarri See main entry: -urungwarri. transitive verb root 2. greet someone, say 'hello'.
-wurugi Variant: -wurigi; -urugi; -rugi. feminine verb root 3. put somewhere, put down, put aside, take down. See: -amukurigi; -amukuri. pu-tu-wurugi they put it down. Pakinya nga-wunyawu angi nyirra mipurra awinyirra yilinga kiyi wiyika nga-p-ungwagi (amintiya alingiji), yimata ngamp-urugi kangi wiyini amintiya yimpwala. First we throw away the skin of the carpet snake, then we pull out the innards, and then put the intestines and fat on some leaves. Karri awurlanari ngampu-ru-kunjing-urigi. In the afternoon we put the cooked meat aside (after taking it off the fire). Ngajiti ngimp-a-j-apukinyimi, ngiyatuwu nyi-ni-ngu-rruwarigi. Don't finish it up. Put some aside for me (over there). Gram: -rruwarigi is rra- 'EMPHATIC/IMPERATIVE' + -fv"wurugi 'put aside', with the vowels interchanged. Category: Change of position or state. Category: Change of position or state. Category: Change of position or state.
tangarima or japuja -wurugi camp for awhile. See: tangarima -ma. Lit: put down camp. Awungarruwu wuta tangarima putu-wurugi . Over there they camped for awhile.
pirrakirninga -wurugi intend to. Morph: pirrakirninga 'ear' + verb with root:‑wurugi 'put down'.
-wurumi intransitive verb root 3. not forget, remember. Syn: -pungiturumi. See: -mungimajawu; -munguruma; -mungurumi; -marruwamingangurlimayi. karluwu wu-ta-rumi. Ninganuwanga wuripungintayi. they don't forget. They still think about it. Category: Talking or thinking.
wurupalangati masculine noun. White-bellied Mangrove snake. See: tunkurninga. Ques: I am not sure if wurupalangati and tunkurninga refer to the same species of snake. Category: Snakes, Sea or mangrove or river life, Reptiles.
-wurupura See main entry: -wurimpira. feminine verb root 3. leave a place, leave behind, pass on (custom).
wuruwanjinga Variant: wuriwanjinga. feminine noun. possum. Syn: wuninga, puratuwuka, kurruma. See: kwangapi; marrikwalimpi; wuningini; kwangiringa; arringiya; mirini; pwaliwiyi. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Animals, Mammals.
wuruwataka Variant: wuriwataka; wurataka; fe Þ New_Tiwi: rataka. feminine noun. rat, mouse, general term. See: pwampungini; pwampunga; arlintini; yintumunga; putuwurringika; wuruwatakini; jikipayini. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p115 Category: Animals, Mammals.
wuruwatakini masculine noun. small rat, mouse. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p115 See: wuruwataka; pwampungini; pwampunga; yintumunga; arlintini; putuwurringika. Category: Animals, Mammals.
wuta1 pronoun. they, them, their. See: wutawa; wutawamiya; ngiya; nginja; ngarra; nyirra; muwa; ngawa; nuwa. Wuta awarra pirimuwu parlingarri. They lived that way long ago. Ngarra yipangurlimayi kapi wuta japuja yima ngarra-mamanta. He walked to his friends' home. Wuta pirlamarri awungarruwu japuja yima. Ninkiyi wulinjni pirriwungamini wuta ngarra-yuwani. They made their home over there. Then they played around there, the two brothers [Lit: they younger brother]. Category: Pronouns.
wuta2 conjunction. and. Gram: This is used between nouns or similar words, while other words meaning 'and' are used between sentences or parts of sentences. See: awi2; awu; kiyi; ninkiyi; amintiya; wutiriyi. Awuta tarnikuwi wurrijinga wumpirikinyayi, awungarri wurikimiringariji amintiya wurikapa wurrijinga wuta arikuwakitori. The flying foxes find some flowers in the night and alight on the tree and eat the flowers and mangoes. Kiyi yinkiti ngirripungipirnani wuninga wuta yilinga wuta yingwati. Then we'd kill food - possum, carpet snake, and wild honey. Category: Particles or conjunctions or clitics.
-wutalinga Variant: -wurtalinga. feminine verb root 3. wear body paint. See: -apuka; -apukiya. pu-tu-wutalinga they wore paint. Category: Body functions or actions, Art, Traditional religion.
wutama kinship noun. their grandmother (father's mother) or cousin. Morph: wuta 'their' +‑ama 'grandmother'. Category: Kin terms.
wutamini kinship noun. their grandfather or cousin. Morph: wuta 'their' +‑amini 'grandfather'. Category: Kin terms.
wutamiya See main entry: wutawamiya. reflexive pronoun. themselves, their own.
-wutani- Variant: -wuntani-. incorporated form 3. cry loudly, wail. See: -ilani-; -ikunawurri-; -kiruwa; -ukuntirri; pirlinkiti. Kuwayi pu-rru-wuntani-m-ani they used to wail (cry loudly).
wutatuwu topic pronoun. as for them, they (EMPHATIC), they in turn. Morph: wuta 'they' +‑tuwu ’TOPIC’. Syn: wutilatuwu, wutawatuwu. See: ngiyatuwu; ngilawatuwu; ngiyilatuwu; nginjatuwu; nginjilatuwu; ngarratuwu; nyirratuwu; nyirrilatuwu muwatuwu; muwilatuwu; ngawatuwu; ngawilatuwu; nuwatuwu; nuwilatuwu. Ninkiyi, wutatuwu kapi awungarrapa, kali pirriyimarruwamamani. Then as for the ones here they ran around with the news. RACI 004. Category: Pronouns.
wutawa pronoun. they themselves, their. See: wuta; wutilamiya; ngilawa; nginjila; ngatawa; nyitawa; muwila; ngawila; nuwila. Wutawa pirriwunikirlikiyarri awungarruwu jiliyarti. They scared them over in Darwin. Kiyi awunganuwanga yuwuntakirayi kanijawa. Pirrarimi amparrimani turtiyangini. Kiyi pirripapikiya awarra kanijawa kangi wutawa purnikapa. Then likewise he gave them flour. They thought it was white colouring. Then they put that flour on their bodies. Category: Pronouns.
wutawamiya Variant: fe Þ Modern_Tiwi: wutamiya. reflexive pronoun. themselves, their own. Morph: wutawa 'they (EMPHATIC)' +‑amiya 'self'. Syn: wutilamiya. See: wuta; wutilawanga; ngilawamiya; nginjilamiya; ngatawamiya; nyitawamiya; muwilamiya; ngawilamiya nuwilamiya. Api wutawamiya pirikimi ngini, "Ninkiyi, tini ayikija," pirimi. They said to themselves "A man is coming." Category: Pronouns.
wutawatuwu topic pronoun. as for them, they (EMPHATIC), they in turn. Morph: wuta 'they (EMPHATIC)' +‑tuwu ’TOPIC’. Syn: wutatuwu, wutilatuwu. See: ngiyatuwu; ngilawatuwu; ngiyilatuwu; nginjatuwu; nginjilatuwu; ngarratuwu; nyirratuwu; nyirrilatuwu muwatuwu; muwilatuwu; ngawatuwu; ngawilatuwu; nuwatuwu; nuwilatuwu. Ninkiyi, wuta ngarra-yuwuni pirikipirni awarra Piyimpuwiyi. Ninkiyi, wutawatuwu pinginingita pirriwunipirni kapi Matilawu awinyirra anturuka Piyimpuwiyi. Then he and his older brother killed Piyimpuwiyi. Then they (others) in turn killed five men at Matilawu as pay back for Piyimpuwiyi. Category: Pronouns.
-wutiga Variant: -tiga; -witiga. intransitive verb root 1. spread out (of people), spread through something ( e.g. yeast in dough), spread over lot of people ( e.g. small amount of food for lot of people), eke out, spread over body. See: -alirra; -kilira; -palirrari; -imungitiga. Pi-rri-pu-ngi-tiga nginingaji ngatawa a-pungi-mi They moved around/settled all/spread out over the place/land/world. Awinyirra wuninga papuringata ampi-ri-ma api ninkiyi a-wurtiyi kiyijini api pakinya murritani arima api ninkiyi murrula a-wutiga. The possum becomes pregnant and then gives birth to a baby, which is first white and then fur spreads (over its body). Category: Moving, Change of position or state.
wutila emphatic pronoun. they themselves. Syn: wutawa. See: wuta. Category: Pronouns.
wutilamiya Variant: fe Þ Modern_Tiwi: wutalamiya. reflexive pronoun. themselves. Morph: wutila 'they (EMPHATIC)' +‑amiya ’self’. Syn: wutawamiya. See: wuta; wutawa; ngilawamiya; nginjilamiya; ngatawamiya; nyitawamiya; ngawilamiya; muwilamiya nuwilamiya. Wuta awuta yingampa karlunara punyipunyi wurimuwu awirankuwi yingampa. Waya ngini wutilamiya yingampa wurimuwu awungarra, karluwu jinkapati wurimi yingampa tiwi. Some young people aren't very clever. They only live for themselves here, they don't think about other people. Category: Pronouns.
wutilatuwu topic pronoun. they in turn, as for them, they emphatic. Morph: wutila 'they (EMPHATIC)' +‑tuwu ’TOPIC’. Syn: wutatuwu, wutawatuwu. See: ngiyatuwu; ngilawatuwu; ngiyilatuwu; nginjatuwu; nginjilatuwu; ngarratuwu; nyirratuwu; nyirrilatuwu muwatuwu; muwilatuwu; ngawatuwu; ngawilatuwu; nuwatuwu; nuwilatuwu. Api waya awarra arikulani ngirramini wutilatuwu pirriwujakiringirri amintiya kapi ningani jurra watirikirimi wutilatuwu wujakiringirri awarra ngirramini. That large amount of teaching they in turn (disciples) followed. And those who conduct church all over the world today they in turn copy that teaching. Category: Pronouns.
wutilawanga pronoun. they themselves (EMPHATIC), they too, they also. Morph: wutila 'they (EMPHATIC)' + wanga 'indeed'. See: wutatuwu; wutilatuwu; ngawilawanga. Awuta Kurrinjakayi wurimi ngini "Ngawa nginta kiripwapurajuwi." Wutilawanga wurimi ngini, "Ngawa ngimpirikirimi maratinga angi arikulanga angi apakirtirruwa kanijawa yingarti. Ngawa ngimpirikirimi angi yilaruwu ampartingimi. Ngawilawanga ngimpirikirimi angi kuriyuwu ampirimi. "We're are really clever with our hands." They also say, "We make boats that are big and which carry a lot of flour. We make submarines (Lit: what goes under the water). We also make aeroplanes (Lit: what goes up above). Category: Pronouns.
wutiliyi See main entry: wutiriyi. with. Category: Particles or conjunctions or clitics.
-wutimarnti See main entry: -wutimarti. intransitive verb root 3. want desire or like.
-wutimarti Variant: -wurtimarnti; -wutimarnti; -wurtimarti; -witimarnti; -witimarti; -timarti; -itimarti. intransitive verb root 3. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix for person liked or wanted want, desire or like. See: puranji -muwu. pu-rru-wurtimarnti they wanted him/it. Nyirra ju-wurtimarti awarra yinkiti pili nyirra pariwani. She wanted the food because she was hungry. Category: Feeling, Talking or thinking.
-wutimi transitive verb root 3. hide something, keep a secret, conceal the truth. Syn: -ajuwurtirri. pu-rru-wutimi they hid something or they kept a secret. Ngiya ngu-rru-wutimi awarra yinkiti pili nanginta piritaami. I hid the food because people might ask me for some. Nyirra ju-wutimi karri juwuriyi kampulingi. Nyirra karluwu yu-wurtiyarra nyirra-purnayi. She kept it secret about going gambling. She didn't tell her husband. Category: Change of position or state, Talking or thinking.
-wutimi See main entry: -wurtimi. verb root 3. do.
-wutinyawu See main entry: -wurtinyawu. intransitive verb root 3. 1 • knock down or bring down in one go.
2 • payback or repay money owed.
-wutipagi See main entry: -wuntipagi. transitive verb root 3. shake something or someone, rock baby.
wutirimi Variant: wurtirimi; wurtirim. Usage: Modern Tiwi. From: English. free form verb. order. Ngawa Ullintjinni Association waya wutirimi ngintirimi ngangi arikulanga wurika kapi wupalami wiyi kanijawa amintiya kukuni. We of the Ullintjinni Association have ordered a big dish to put the flour and water in. Category: Holding or transfer.
wutiriyi Variant: wutiliyi; wuturiyi. Usage: Modern Tiwi. 1 • conjunction. with (accompanying), and. It is used when talking of two different types of things. See: awi2; awu; kiyi; ninkiyi; amintiya; wutiriyi; wuta2. awinyirra tunga wutiriyi alupurrunga the basket with the rope on it. arikutumurnuwi wutiriyi animiluwi people and animals. Kiyi nga-wunga awarra rut awinyirra purinjirringa, kiyi ngawa pijirimigi nga-ri-kirimi awarra. Pastimap nga-ri-kirimi awarra ngininyitawa mipurra. Kiyi ngapamukuri kangi awinyirra wulijinga wutiriyi awarra kukuni. Then we get the root of that tree and smash it up. Then we bust up the outer layer. Then we put it into a tin with water.
2 • preposition. with (instrument). Gram: It mainly occurs in Modern Tiwi, normally where the COMITATIVE marker ma- would occur in Old Tiwi. Syn: fe Þ New Tiwi_or_English: with. Wuta pi-ri-pirni wuturiyi waranga. They hit him with stones. Karri yinukuninara poyilim ampirimi ninkiyi wayit ampi-ri-ma awungarri ngawa tikimat ngarimi miyaringa wutiriyi tangini. Awungarri nga-p-amukuri kapi wupunga kiyi nyirra trayi ampi-ri-ma. Kiyi karri waya nginingaji kiyija trayi ampirimi awinyirra kiyi nga-ri-kirimi pajikiti. When it has boiled for some time it becomes white and we take the Pandanus out with a stick. At that time we put it on the grass to dry. Then when it is a little bit dry we make a basket. Awarra naki murrakupuni ngini ngawa-yuwuni yikirimi wuturiyi ngarra-rringani, api awarra ngawa-yuwuni apamangi awarra amintiya yuwunka yawungarri makatinga, amintiya ngawa arikutumurnuwi amintiya awuta animiluwi, api ngarra arikirimi ngawa ngini yimpanguwi ngarimuwu. This earth that Our Older Brother made with his father, well he looks after it and the sky and rivers and whatever, and us people and the animals, well he gives us life. Api kiyi awarra Abram yipukularri wuturiyi ngarra-rringani ngarra-purnayinga amintiya ngarra-yuwani wuta-mirani, api purruwuriyi awungarruwu api awarra murrakupuni. Then Abram set out with his father, mother and his younger brothers and their son and went over there to that country. Kiyi awinyirra ampiji juwapa awarra mampini wuturiyi ngatawa tini Then rainbow serpent the small canoe with/and the man. Category: Particles or conjunctions or clitics.
wutirri noun. Finch. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p99 Category: Birds.
wutirriwurtirri Variant: wutirriwutirri. masculine noun. Rainbow Bee Eater. Meriops ornatus. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p41. Note: Photo by Joy Naden Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p95 Category: Birds.
wutirriwutirri See main entry: wutirriwurtirri. masculine noun. rainbow bee eater.
wutiyarla free form verb. have lots of sores (possibly used to refer to scabies). Karri kiyija yikwanari ngawa ngimp-ungarti kangi wutiyarla ngimpirima. When the water is only warm we pour it over where we have the sores. Category: Sickness or injury and healing.
wutiyarlinga See main entry: wutiyarlingika. feminine noun. type of stingray (black).
wutiyarlingika Variant: wutiyarlinga. feminine noun. type of stingray (black). See: jilipujinga; kirluwarringa; maratuma; palironji; palironjinga; rutinga; tarninga; wuranjaka; wuranjani wuritinga. Category: Sea or mangrove or river life, Fish.
wutiyati pronoun. they sharing something or doing together. See: ngawiyati; muwiyati; nuwiyati. Kiyi wutiyati taringa pirima, awarra taringini wuta ngarra-purnayinga. The small snake and his wife both became snakes. Category: Pronouns.
-wutu- Variant: -wutuwu-. incorporated form 1. horse. Syn: -wanji-, pika. Taringini yi-mini-maji-wutu-wirri. The snake bit me (while I was) on the horse. Papi awungarra pi-ri-maji-wutuwu-mi They arrived here on horses.
-wutukumwala intransitive verb root 3. sharpen something. Numariyaka ngini pirikirimani, api wurrukwati awinyirra jukwarringa pirritu-kumwala-mini karri arnukwa yilati. When they used to make spears, they used to sharpen them with mussel shells, when they didn't have knives. Category: Change of position or state, Cutting or breaking or tearing.
wutulawala noun. all same totem, relations. See: ngirimipi. Category: People, Clan groups.
-wutupagi See main entry: -wuntipagi. transitive verb root 3. shake something or someone, rock baby.
wutupwaka Variant: wutapoka. kinship noun. their younger sister. Morph: wuta 'their' + yipwaka 'younger sister'. Category: Kin terms.
wuturiyi See main entry: wutiriyi. Preposition. with.
-wutuwa transitive verb root 1/transitive verb root 3. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix go to a place one has been before, show someone a place, take someone around (showing them a place). Gram: only with -irranyu- 'place' pu-rru-p-urranyuwu-tuwa they went to a place (or they walked all over a place). Category: Moving. Category: Moving.
jarrumwaka -irranyuwu-wutuwa show way/road to someone. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix Morph: jarrumwaka 'road' + verb with incorporated form‑irranyuwu‑'place' + root:‑wutuwa ‘show place’. Jarrumwaka a-mpi-ngi-p-urranyuwu-tuwa. He showed me the way.
wutuwani kinship noun. their younger brother. Morph: wuta 'their' + yuwani younger brother'. Category: Kin terms.
-wutuwiya feminine verb root 3. finish at kurlama. See: -amarntinya; -ipaya; -kururiyi; -majakururiyi; -mirrinikila; -wamparri; -wapukinyimi; ayipa; -wankiri-. Karri puru-ku-tuwiya-mini parta api awungarri pi-ti-ri-ki-kuruwala-mini yingwampa kutupi yoni yi-ki-m-ani. When they would finish (their part in the kurlama ceremony) in the evening then others would get up and sing another (song). Category: Ceremonies, Change of position or state.
-wutuwu- See main entry: -wutu-. incorporated form 1. horse.
wutuwutini See main entry: wujuwujini. masculine noun. sand.
wuyarri See main entry: wiyarri. adverb. also, too.