J - j
j- See main entry: p-. verb connective. LINK.
ja See main entry: nginja. pronoun. you (singular). Category: Pronouns.
ja- verb prefix. Gram: 9th order of verbal prefixes - EMPHATIC See main entry: pa-. EMPHATIC. Gram: following certain other prefixes, such as wa- 'FRUSTRATIVE'
ja- See main entry: wija-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes – aspect in turn.
-ja See main entry: -wuja. intransitive verb root 3. be in process of going.
jaj Usage: New Tiwi. From: English. 1 • noun. judge. karri ngiya tayinti kangatawa awarra judge when I stand before that judge. Category: People, Human status.
2 • free form verb. judge. Ngarra wangata jaj arimi ngawa. He alone judges us. karri ngarra wiyi jaj arimi ngawa tiwi when he judges us people. Category: Social behaviour.
jajingarti masculine noun. man, male.Plural: jajingaruwi. Syn: awurrini. See: tini; arikutumurnini; arikutumirrinjayini. Category: People, Human stages.
jajingaruwari plural adjective. naked (masculine plural). Syn: wawurruwari. Parlingarri jajingaruwari pirimuwu awuta wawurriwi. Long ago the men lived naked. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jajingaruwi plural noun. men, males.Singular: jajingarti. Syn: wawurruwi. Category: People, Human stages.
jajiringa feminine adjective. Feminine things which are bad.Singular: jiringa. See: jirti; jajiruwi. Category: Non-physical qualities.
jajiringala plural noun. lots of bad things. Morph: jajiringa +‑la ’REPETITIVE'. Category: Non-physical qualities, Number and quantity.
jajirrima Usage: Old Tiwi. numeral. three (feminine non-human).Old Tiwi Masculine non-human and Modern Tiwi general:: yirrajirrima. Old Tiwi Human: yuwurrajirrima. jajirrima wumunga three days. Category: Physical qualities, Number and quantity.
jajiruwi bad people or animals. See: jirti; jjiringa; ajiruwi. Category: Describing people or animals.
jajiruwula Variant: jajuruwula. plural noun. lots of bad people. See: jajiruwi. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
jajurruka See main entry: jajurrukwa. masculine noun. large male bandicoot or wallaby.
jajurrukwa Variant: jajurruka. masculine noun. large male bandicoot or wallaby. Syn: kantakiji. See: anjorra; arlitiwiyi; awumpini; jipwajirringa; jirraka; jiwirringa; kipwapi; marinyi; pipajumwalintiya pwajumwalintiya; tukwatukuni; tukwatukwa; yirripurliwiyi; -marrikujingi-; -wingiliwanji-; -piyonti- -wuliyonji-. Category: Animals, Mammals, Wallabies, Food and cooking, Traditional food.
jajuruwula See main entry: jajiruwula. plural noun. lots of bad people.
jakijini Usage: Modern Tiwi. Variant: fe Þ Old_Tiwi: yinjakijini. Usage: Modern Tiwi. From: English. masculine noun. injection. Ngini jana a-mani-nyayi nginingaji flu nga-wu-rru-wariyi kapi tokutuwi wu-man-t-akirayi tapiliti amintiya jakijini. If sickness strikes us (Lit finds us), like flu, we should go to the health workers and they will give us tablets and injections. Note: Photo by Sura Nualpradid - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=1750 Category: Sickness or injury and healing.
jakim Usage: New Tiwi. From: English. free form verb. Gram: May have Auxiliary verb with root: -mi. throw. Syn: -wunyawu, -majayi, -akitiringa, -piyakitiringa. See: -akitiringa; -piyakitiringa. Category: Violence or impact, Holding or transfer.
jakwakija Variant: jokakija. noun. small stinging wasp. Category: Insects and spiders.
jalaji Variant: jalajiyi. Usage: New Tiwi. From: English. adjective. jealous, be jealous. Syn: marntumpungwari. Waya ngajiti jalaji! Don't be jealous! Category: Describing people or animals.
jalajiyi See main entry: jalaji. adjective. jealous, be jealous.
jalali See main entry: talali. free form verb. put in, tip in or pour in.
jalawarra particle. perhaps. See: arrami. Partuwa kiyi 'Yita ngimpi-ri-kinyani. Jalawarra nguwajamangapa." Yimangapa. 'pa! ngawurniyi warta,' yimi. After that (he said) "You are lying. Perhaps I will try to drink." He drank. "Bah! Let's go to the bush!" he said. Category: Particles or conjunctions or clitics.
jalikaraji masculine noun. From: Iwaidja. fishing spear. made from long thin stick to which is bound a few steel spikes using bush string. Syn: pijiwaya. See: miputikimi; arati; arawinikiri; jukwarliti; jurroringa; kayartirri; kulinjila; kurninjila; kutinikarri mungarlaka; murrukuwunga; numwariyaka; numwariyani; nurningini; nyingitinga; pingawini tilipiringa; tongontilawu; tortinga; walanka; wulingaringa; yirrinkirliyati; -ingwarlimi-; -kipi- -pwatijingi-; -wumurtiji-. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p63. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and Photo by Jennifer Lee Category: Weapons (including for hunting).
jalingini Variant: talingini. masculine noun. Type of native bee, thick bush honey, sugarbag. Ques: It is not clear if the one word refers too both the bee and the honey. Anth: This bee mainly builds hives in trees but also makes ground nests. The honey these bees make is different from the honey that the mawunga bee makes. The eggs and pollen are yellow. This name and information for the native bee is given in the book 'Tiwi Plants and Animals' p131. The spelling given in the book is dalyingini. The compiler had jalingini as a type of thick bush honey. Trigona spp. Ques: yingwati is the general term and it is the one most people know and use. There are several other terms for various types of 'bush honey' or 'sugarbag'. I have not personally verified the meanings given for each word. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p131 Syn: yimpara, purtukwi, yinjuparrura, yoyinkimi. See: mawunga; yayingumi; murliga; wumpwani; yingwati; tawurati; jamulanjini; payawankula; jipiyinkimi mawungunya; ngartankula; yuwurama; kitirrala. Category: Food and cooking, Traditional food.
jaliwaki Variant: jaluwaki. masculine noun. small bush potato. Brachystelma glabriflorum. People find the black 'star-like' flowers during the early to mid wet season. This is the time to dig up the disc-shaped yams. People can roast them a little bit or can eat them raw. They are very tasty. See: roka; rokuni; munkwarti; wakajini; pirlumataka; pwati; karrapini. Read: 'Tiwi Plants and Animals' p30; 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Note: Photo from 'Tiwi Plants and Animals' p30 Category: Plants, Plant parts, Food and cooking, Traditional food.
jaliwarra Variant: fe Þ Modern_Tiwi; fe Þ New_Tiwi: jarriwala. From: Iwaidja. feminine noun. trousers, shorts. Category: Introduced items, Clothing and material.
jaliwuni Variant: jaluwuni. masculine noun. tide, current. See: arlumpwarni; yilumpwarni; mangulumpwarni; yirripuwata; wapi; punyipungimi; yirringarawini yirrinkirani. Jaliwuni a-wuni-p-apurti. The tide is coming in. Category: Water, Sea.
Jalulampila plural noun. SW Melville Island regional group. Syn: Mantiyimpula. Category: Regional groups.
jaluwa Variant: jaluwuwa. free form verb. go around in circle, revolve, spin (as top). as in dance, or as fan, merry-go-round. See: ran; kurlamari; -warrumula. Awinyirra wunijaka jaluwa ampi-ji-ngi - mi. The fan is revolving. Ngarra waya karluwu kalikali yi-ma-ta-ami. Ninkiyi, yikwani jaluwa yi-mi. Ngarratuwu kuluwurta. Ngarra yi-makirri. He couldn't run. Then the fire made a circle (around him). He was in the middle. He was frightened. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Moving, Change of position or state.
jaluwaki See main entry: jaliwaki. masculine noun. small bush potato.
jaluwuni See main entry: jaliwuni. masculine noun. tide, current.
jaluwuwa See main entry: jaluwa. free form verb. 1 • go around in circle, revolve.
2 • spinning top.
jamaninga feminine noun. mad, crazy or insane woman, woman who does not use her mind properly.Masculine: jamaningini. Plural: jamaninguwi. See: -kiliwurti; -wurtingirraga; -ukurani- punyipunyi jirti. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
jamaningini masculine noun. mad, crazy, insane, one who does not use his mind properly.Feminine: jamaninga. Plural: jamaninguwi. See: -kiliwurti; -wurtingirraga; -ukurani- punyipunyi jirti. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
jamaninguwi plural noun. mad people, crazy people, people who do not use their mind properly.Masculine: jamaningini. Feminine: jamaninga. See: -kiliwurti; -wurtingirraga; -ukurani- punyipunyi jirti. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
jamilinga See main entry: nginjamilinga. kinship noun. granddaughter.
jamiliti See main entry: nginjamiliti. kinship noun. grandson.
jampaka Variant: japaka. feminine noun. house. Syn: kurrampali, pulawujinga. See: -arumwi-; -ili-; -akiji-; -i-; -ma-; tangarima; japuja. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and photo by Jennifer Lee Category: Introduced items, Buildings.
jamparrika See main entry: japarrika. feminine noun. Lesser Frigate Bird.
jampawunga feminine noun. Pelican. Pelicanus conspicillatus. Syn: arlikampwarni, arlipiwura, jintama, kipiwura. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Note: Photo by Ian Morris from ‘Tiwi Plants and Animals’ p105 Category: Birds, Water birds.
jampayini Usage: Archaic ( old Old Tiwi ). masculine noun. 1 • stone axe. Syn: munkwanga. See: munkwani, walimani, kurrijuwa, agini, wurlani; -ati-, -piyonjii-, -kiyonji-. Note: Picture from ‘Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary’ Category: Tools or utensils.
2 • man with big ugly face. See: kirlampingawini; karntumwani; yirrinkirijirti. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jampinala See main entry: jampinarla. masculine noun. dirt or stone cliff at seaside.
jampinarla Variant: jampinala. masculine noun. dirt or stone cliff at seaside. Syn: pungaringawarna. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Note: Photo by Joy Naden See: jipunyini; kurlimpiti; pungamparna; tingata; warriyanga. Category: Land or ground.
jampirraringa See main entry: jampurraringa. feminine noun. 1 • forked fighting stick.
2 • bicycle, motorbike.
jampurraringa1 Variant: japurraringa; jampirraringa; japirraringa. feminine noun. forked fighting stick. See: arlukwa; juwiyani; kirlimurrupunga; kunjanga; mujururruka; miyarruli; murrukuwunga; takamuli; tankuwu timirrikimaka; yirriwala; yirramitirrani. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p57. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Weapons (including for hunting).
jampurraringa2 bike, bicycle, motorbike. named so because of the handle bar being forked. Syn: marlipinyinga2. Note: Picture from gallery of Picture It! software Category: Introduced items, Transport.
jamulanjini Variant: tamulanjini. masculine noun. bush honey, sugarbag. Syn: yingwati, tawurati. Note: Photo by Jennifer Lee See: jalingini; jipiyinkimi; kitirrala; mawungunya; ngartankula; payawankula; yinjuparrura; yoyinkimi yuwurama; -ajumangilipi-. Ques: yingwati is the general term and it is the one most people know and use. There are several other terms for various types of 'bush honey' or 'sugarbag'. I have not personally verified the meanings given for each word. Category: Food and cooking, Traditional food.
jamuluwi See main entry: nginjamiluwi. kinship noun. grandchildren.
jamutaka feminine noun. monsoonal rain, rain of wet season, overcast weather, black clouds of wet season. Syn: jaratinga. See: pakitiringa; pirrawumpuli; yirruwayi; marakata; malapurringa; malapurrini; anjulini; yirruwayi -aturrukwa; -ukwa; -ungwali; -angantima; -wijilarlinga; -anganti-; -mi-; -wungwarla-. Read: 'Tiwi Plants and Animals'. Category: Weather.
jamutakari temporal word. wet season, around December to March. time of heavy rain; shorter seasons of jamutakari: mupukari, tawutawungari, marakatari wurringawunari, mimpiratinga. Morph: jamutaka +‑ari ’time of’. See: kumurrupunari; tiyari. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p41, 'Tiwi Plants and Animals' p7. Note: Picture (1) from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary', Photo by Jennifer Lee and picture (2) by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Weather, Time, Seasons.
jana Variant: yijana. Variant: yijana. 1 • predicative. sick, sore, painful. See: jira; walawala; puruwunjini. Karluwu ngumatawariyi kularlaga yinkiti pili ngiya jana. I can't go hunting for food because I am sick. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Sickness or injury and healing. Category: Sickness or injury and healing. Category: Sickness or injury and healing.
jana -imiya feel sick. Morph: jana 'sick' + verb with root:‑imiya 'look at self'. jana yi-p-imiya he feels himself to be sick.
jana -kirimi Usage: Modern Tiwi. for something to make one sick. Morph: jana 'sick' + verb with root:‑kirimi 'make'. Ngini jirti yinkiti nga-wapa api awarra jana a-ri-kirimi. if we eat bad food the we will become sick.
2 • masculine noun. sickness. Gram: Sometimes the word jana or yijana is used like it is a person doing something to the person who is sick, as in the examples below. Some of the verb roots which may occur with it are: -pirni 'hit' -wunyayi 'find' or -kilikiyarri 'scare'. The subject prefix is 'he' (either PAST or NON-PAST). Ngajiti ngimp-a-ja-mangapa kukuni ngini jirti pili wiyi jana yi-ngan-ta-pirni. Don't drink water which is bad because later you could be sick. Lit: sickness could hit you. Jana yi-mini-nyayi. I became sick. Lit: sicknes found me. Awi, maminikuwi, nuwa nyi-rra-y-amangi nuwa-moruwi, pili yingampini a-wuni-kilikiyarri jana. You women should look after you children in case they get sick. Lit: because sometimes sickness scares them. Category: Sickness or injury and healing. Category: Sickness or injury and healing. Category: Sickness or injury and healing.
(yi)jana -ingirraga have headache. Morph: (yi)jana ‘sick’ + verb with root:‑ingirraga ‘hit on head’. Lit: sickness hits one on the head. Syn: pungintaga -ma. a-min-t-ingirraga yijana I have a headache. Lit: sickness hits me on head.
jana -marrimunginyayi be sick at heart (as when homesick), be sick from worry. Morph: jana ’sick' +‑marri‑’with' +‑mungi‑’mind' +‑wunyayi ’find'. Lit: sickness finds one with mind. See: marrimingirrawurtirriti; -mingirramwarlupwarri. Ngarra nguwuri ngarra jana yi-marri-mungi-nyayi pili ngarra murrakupupuni yuwanima. I am sorry for him, he is sick at heart because he is homesick. Ques: I have not found any other examples containing yuwanima so the break up or meaning of the word is not clear.
janawurti predicative. tired, weary, tired of. Morph: jana +‑awurti ’lots'. Syn: pirringawini. See: -akirlumurri; -awurtirriti. Ngiyatuwu waya janawurti naki yingarti jana. I got tired of all this sickness. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals, Being.
jangajikini free form verb. cook or bake in earth oven. See: -awumi; yirrungurni; mwanamwana; tapala. Karri ngawa jangajikini ngarikirimi jukwarringa api pakinya yangamini ngarikirimi. ninkiyi yikwani amintiya wurrinyini, ninkiyi ngapamukurugi jukwarringa ninkiyi ngaripujirra pukarti, kiyi parruwarti kunji ngarikirimi. When we cook mussels in an earth oven, first we make a hole. Then we put in firewood and ant bed. Then we put in the mussels and cover them with paperbark and finish off with dirt. Nyirratuwu ngangi pwaja wutiriyi, awinyirra jangajikini nga-p-iliyangi-kirimi. Those which have shells, we cook in an earth oven. Category: Food and cooking.
jangarla masculine noun. dent, depression. as in wood, metal. See: yangamini. Wangini pakinya ampapika purrumpa kangi jangarla kangi natinga patinga amintiya kangi murrupunga awinyirra nyonga patinga. First he rubs oil from his body into the depression in one firestick and on the sharp end of the other firestick. Natinga patinga yuwunga yipamukurigi kangi yakuluwuni. Ninkiyi yikirimi kiyija jangarla. Then he got a firestick and put it on the ground. Then he made a little bit of a dent (in ground). Category: Shapes or marks etc.
janingurupuraji See main entry: janingurupuranji. feminine adjective. graceful, with good posture, walks well, dances well.
janingurupuranji Variant: janingurupuraji. feminine adjective. graceful female, with good posture, walks well, dances well.Masculine: yirranungurupuranji. Nyirra janingurupuranji karri amp-angulimayi. She is graceful when she walks. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jankinanki masculine noun. White-breasted Sea Eagle. Syn: ngirrikati. See: kutulakini; yirrimiruwu; yimpirnika; jiringini; murtati; turtijuka; pirlipirlingini; paparanyini. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p102 and Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Birds, Birds of prey.
japaja noun. sperm, erect penis. Syn: jinikala. See: tumurrara; tika. Category: Body parts and products.
japaka See main entry: jampaka. feminine noun. house.
japalinga Variant: fe Þ Modern_Tiwi: tapalinga. feminine noun. star. Category: Sky.
japalingini masculine noun. Pandanus headdress (with feathers attached to string at two or three points). See: pawuraji; pimirntiki; palampalini; arntumwari; kurupurraka; ngaringa; pwalatinga. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p59. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Note: Photo by Joy Naden Category: Traditional religion, Ceremonial objects.
japaluka Usage: Archaic ( old Old Tiwi ). noun. eye. Syn: pijara, minkika, tupurra, miliyika, -kili, -akirli-. Category: Body parts and products.
japarra masculine noun. moon, month. Syn: wurlini. See: japarrulini; kurrani; awunipakupurunga. Category: Sky, Time. Category: Sky, Time.
japarra -ajapurni month to pass. Morph: japara ’moon’ + verb with root:‑ajapurni. Lit: moon turns. Yita waya yati japarra yi-p-ajampurni karluwu nga-tu-ma-pu-rra-agi. After one month we shouldn't call them by their names (it's too soon).
japarrani masculine noun. moonlight. See: japarra; wurlini; japarrulini; kurrani; awunipakupurunga. Category: Light.
japarrika Variant: jamparrika. feminine noun. Lesser Frigate Bird. Also given as Fork-tailed swift. Fregata ariel.. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Note: Photo by Ian Morris in 'Tiwi Plants and Animals' p104 Category: Birds.
japarrulini masculine noun. full moon. See: japarra; wurlini; japarrani; kurrani; awunipakupurunga. Category: Sky.
Japarruwi plural noun. Moon clan. Syn: Murrantuwila. Category: Clan groups.
japartinga Variant: japitinga; japatinga. feminine noun. tree orchid, gum or resin from any tree. Cymbidium canaliculatum. People used to crush the stems and collect the green juice. Then they would mix it with ochre to make the ochre stick when they painted themselves or painted bark. Note: 'Tiwi Plants and Animals' p41 Category: Plants, Plant parts.
japatinga See main entry: japartinga. feminine noun. tree orchid, gum or sap from tree.
japijapi Variant: fe Þ Modern_Tiwi: taputapi. free form verb. paddle (a canoe). See: -wurtarriki. Awinyirra kapala jiringa jiyi-ma api japijapi nginti-ri-kirimi. The boat broke down and we paddled. Note: Photo from Tiwi Land Council archives Category: Moving.
japijapinga See main entry: japijapunga. feminine noun. female member of March Fly clan.
japijapini masculine noun. 1 • March fly, horsefly, a large fly of the family Tabanidae. which gives a painful bite.Plural: japijapuwi. Syn: ngintimini. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p130 Category: Insects and spiders.
2 • male member of March Fly clan.Feminine: japijapunga. Plural: japijapuwi. Category: Clan groups.
japijapunga Variant: japijapinga. feminine noun. female member of March Fly clan.Masculine: japijapini. Plural: japijapuwi. Category: Clan groups.
japijapuwi plural noun. people of the March Fly clan. Syn: kujajampila. Category: Clan groups.
japinamini See main entry: japinawamini. temporal word. night.
japinari temporal word. morning. Syn: arawari. See: arawungari; tokwampinari; murantikala; wujakari; yirrimaningura. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p76. Category: Time.
japinarinara temporal word. almost morning, before sun up. Morph: japinari 'morning' +‑nara 'small amount'. Japinari-nara purru-wuriyi awungarruwu, karri ninganuwanga ji-nu-wuja yiminga. When it was almost morning they went over there, before the sun was up. Category: Time.
japinawamini Variant: fe Þ Modern_Tiwi: japinamini. temporal word. night, Modern Tiwi: evening. See: japini; yartijanga. Category: Time.
japini temporal word. yesterday evening, last night, Modern Tiwi: yesterday. See: awurlaga; nanguji; awurlanari; japinawamini. Ninkiyi, japinari ngawa-rringani yi-muwun-t-iyarra ngawa kakirijuwi, yimi ngini, "Kuwapi awuta mitaya pi-ri-mi japini awarra wurranyini?" yimi. Then in the morning our father said to us children, "Who stole the peanuts last night?" Category: Time.
japirraringa See main entry: jampurraringa. feminine noun. 1 • forked fighting stick.
2 • bicycle, motorbike.
japitinga See main entry: japartinga. feminine noun. tree orchid, gum or sap from tree.
japuja masculine noun. home, camp. Syn: tangarima. See: -arumwi-; -ili-; -akiji-; -i-; -ma-; jampaka; kurrampali; pulawujinga. Category: Direction or location, Environment, Living and housing. Category: Direction or location, Environment, Living and housing. Category: Direction or location, Environment, Living and housing. Category: Direction or location, Environment, Living and housing.
japuja -ma camp, make camp or home, set up camp ('home/camp becomes'. Morph: japuja 'camp' + verb with root:‑ma 'become'. Gram: Old Tiwi: 'he' as subject Syn: tangarima -ma, tangarima/japuja -kirimi, -amukurugi. Wuta japuja yi-ma kapi Wurankuwu. They made their home at Wurankuwu. Ngarra yi-mungurumi kapi wuta japuja yima awuta yuwurrara. Because he knew where those two had made their camp.
japuja -mi or -kirimi Usage: Modern Tiwi. camp, make camp or home, set up camp. Morph: japuja 'camp' + verb with root:‑mi ’do’ or –kirimi ’make’. Syn: tangarima -mi. Awuta japuja pi-ri-mi (or pi-ri-kirimi) kapi Wurankuwu. They made their home at Wurankuwu. Category: Being.
japuja -wurugi make camp for few days. Morph: japuja ’camp' +‑wurugi ’put down'. Syn: tangarima -wurugi.
japulini See main entry: tapulini. noun. tent, tarpaulin, groundsheet.
japurra noun. horns. Syn: mingwanga, yinkirrupuka. Category: Animal parts.
japurraringa See main entry: jampurraringa. feminine noun. 1 • forked fighting stick.
2 • bicycle, motorbike.
jaratinga Variant: taratinga. feminine noun. storm. rain, thunder and lightning, black clouds in wet season. Syn: jamutaka. See: pakitiringa; yirruwayi; marakata; malapurringa; malapurrini; anjulini; -aturrukwa; -ukwa; -ungwali -wijilarlinga; -angantima; -anganti-; -mi-; -wungwarla-. Category: Weather.
jarimukurti kinship noun. first wife, sister-in-law, term of respect for woman who is not too close a relation. See: nyilingama; nginyiminga; anjilingama; -purnayinga; marrikiyajinga. Category: People, Human status, Kin terms.
-jarlinga See main entry: -wijilarlinga. See main entry: -wijilarlinga. feminine verb root 3. paint dots, stripes etc.; write, print, type.
2 • feminine verb root 3. rain lightly, sprinkle (with rain).
jarntinga feminine noun. Milkwood tree. Alstonia actinophylla. Anth: People used to scrape the bark and collect the milky sap to use as a glue to mix with ochre when they painted themselves. They also put it in their hair before they add red ochre for ceremonies. They used to use the trunks of big trees to make canoes. Anth: People used to use the trunks of large trees to make canoes, the timber floats well and is fairly easy to carve. They used timber of smaller branches and stems to make stems for smoking pipes. Anth: People used to burn the bark and then rub the fine black soot to rub it on the skin of pale skinned babies. They did this to hide the light coloured skin from Welfare Officers who used to take the children away from their Aboriginal mothers. Syn: murrulurruka, palampalinga. Note: Photos from Tiwi Plants and Animals’ p24 Category: Plants, Trees, Traditional religion, Ceremonies, Traditional customs, Tools or utensils, Transport.
jarntuwu See main entry: tarntuwu. noun. large boat.
jarra1 adverb. sometimes, from time to time, occasionally; again. Gram: It behaves like a clitic in that it occurs at the end of a clause. It sometimes appears to be attached to the previous word. See: tuwawanga; yingampini. Ngiya waya nguwuja yiloti api ngiya arnuka ngu-ma-ngin-j-akurluwunyi jarra. I am going forever and I won't see you again. Kapi makatinga ampi-ri-mangi-mi jarra, api waya jumuruma a-p-apunya. Where the stream runs from time to time there is just dust now. Nyi-rra-majirripi jarra, amintiya kularlaga nyi-rra-mi, pili ngini kirijini ngini a-p-alamiya yilaruwu amukuta kirijinga amp-akijiti yilaruwu. Lie down from time to time and walk around, so that the little boy who is inside or maybe the little girl floats around inside (well). Nyirratuwu ampirimi, "Wanga marri nginjilatuwu jarra pili ngiyatuwu waya pirringawini," ampirimi. "Mu-wu-rra-pilingirri. Niyi kama ngilawala yimpaja ngu-ma-wunji-rr-amurrumi?" She says, "You should take a turn for I'm tired," she says. "We should take turns at the job. Why should I always be working?" Category: Time.
jarra2 From: Iwaidja. feminine noun. horse. Syn: pika, nantuwu, parriwiyi, partitapartita. See: pwangilontingini. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Animals, Mammals, Introduced animals.
jarrakalani See main entry: jarrikarlani. feminine noun. 1 • Loggerhead turtle.
2 • female member of Turtle clan.
3 • birthmark, mole (on skin), freckle.
jarrakalaninga See main entry: jarrikarlaninga. feminine noun. 1 • female turtle.
2 • female member of Turtle clan.
3 • baby girl.
jarrakarlani See main entry: jarrikarlani. feminine noun. 1 • Loggerhead turtle.
2 • female member of Turtle clan.
3 • birthmark, mole (on skin), freckle.
jarranga feminine noun. cow, female buffalo. Syn: pirama, kuntiyaka, ampuwu.Masculine: jarrangini. Plural: jarranguwi. See: pwangilotunginga; pulika; yiwarla. Note: Photo by Julie A. Wenskoski - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=73 Category: Animals, Mammals, Introduced animals, Food and cooking, Introduced food.
jarrangini masculine noun. bull, male buffalo. Syn: kuntiyani, yiwarla.Feminine: jarranga. Plural: jarranguwi. See: pulika; pwangilontingini; ampuwu. Note: Picture (1) from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and (2) by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Animals, Mammals, Introduced animals, Food and cooking, Introduced food.
jarranguwi plural noun. buffaloes, cattle, cows.Masculine: jarrangini. Feminine: jarranga. See: pwangilontinguwi. Category: Animals, Mammals, Introduced animals, Food and cooking, Introduced food.
jarrikalani See main entry: jarrikarlani. feminine noun. 1 • Loggerhead turtle.
2 • female member of Turtle clan.
3 • birthmark, mole (on skin), freckle.
jarrikalaninga See main entry: jarrikarlaninga. feminine noun. 1 • female turtle.
2 • female member of Turtle clan.
3 • baby girl.
jarrikali See main entry: jarrikarli. feminine noun. Wattle tree (large), various species.
jarrikarlani1 Variant: fe Þ Modern_Tiwi: jarrikalani; jarrakarlani; jarrakalani. Variant: fe Þ Modern_Tiwi: jarrikalani; jarrakarlani; jarrakalani. feminine noun. Loggerhead turtle. also used as general term. Syn: yirruwamini. See: jarrlikarlaninga; arlata; karntumwaka; kitipuruwajuwu; kitirika; kitirini; kujupurruwatuwu; kutungaruwu kwakijingirri; manimpiri; majirti; marrakani; mirningatinga; yimpirnukwa. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and Photo by Ian Morris in ‘Tiwi Plants and Animals’ p123 Category: Reptiles, Sea or mangrove or river life, Turtles.
2 • feminine noun. male member of Turtle clan; SGF file. Category: Clan groups.
jarrikarlani2 Variant: fe Þ Modern_Tiwi: jarrikalani; jarrakarlani; jarrakalani. feminine noun. birthmark, mole (on skin), freckle. Category: Body parts and products.
jarrikarlaninga1 Variant: jarrikalaninga; fe Þ Modern_Tiwi: jarrakalaninga. feminine noun. 1 • female turtle. Syn: jarrikarlani, yirruwamini. See: arlata; jarrikarlani; jarrikarlaninga; karntumwaka; kitipuruwajuwu; kitirika; kitirini; kujupurruwatuwu kutungaruwu; kwakijingirri; manimpiri; majirti; marrakani; mirningatinga; yimpirnukwa. Category: Reptiles, Sea or mangrove or river life, Turtles.
2 • female member of Turtle clan. Category: Clan groups.
jarrikarlaninga2 Variant: jarrikalaninga; fe Þ Modern_Tiwi: jarrakalaninga. feminine noun. baby girl. used to refer to a female. Syn: wangatunga. See: ajajawu; arringatinga; tuwulingata; kalanjiminga; minkilatinga. Category: People, Human stages.
jarrikarli Variant: jarrikali. feminine noun. Wattle tree (large), various species. Acacia sp.. Possums eat the yellow flowers. Tiwi people used to carve dugout canoes from the trunks of big trees. See: jarrikarlini; murinyini. Note: Photos from ‘Tiwi Plants and Animals’ p20, 21 Category: Plants, Trees.
jarrikarlini masculine noun. Wattle tree (young). Acacia sp.. See: jarrikarli. Category: Plants, Trees.
jarrikarliwigi See main entry: jarrikarliwiyi.
jarrikarliwiyi Variant: jarrikarluwiyi; fe Þ Old_Tiwi: jarrikarliwigi. masculine noun. large crocodile. This is said to live in the sea at Fourcroy - he was a man to start with. It attacks the smaller crocodiles and drags them up onto the land and eats them gradually. See: yirrinkipayi; takampunga; tayuni; yirrinkipijuni; jikipayinga; joruwiyi. Category: Reptiles, Sea or mangrove or river life.
jarrikarluwiyi See main entry: jarrikarliwiyi. crocodile.
jarrimpilima See main entry: jarripilima. feminine noun. mangrove fruit.
jarrimwaka See main entry: jarrumwaka. feminine noun. road, wide track, way.
jarrimwani See main entry: jarrumwani. masculine noun. narrow track, path, track left by turtle on beach.
jarrinya masculine noun. back of head or neck (at top). See: pungintaga; tuwuluwa; miritiga. Category: Body parts and products.
jarripilima Variant: jarrimpilima. feminine noun. mangrove fruit. Anth: pods smashed up, boiled and liquid used to bathe sores from mosquito bites, scabies, chicken pox measles etc Ques: Also have karrampalinga or karrpilima as a possible synonyms Category: Plants, Plant parts, Sickness or injury and healing.
Jarritiyi Usage: Modern Tiwi. From: English. temporal word. Saturday. Category: Time.
jarriwala See main entry: jaliwarra. feminine noun. trousers, shorts.
jarrukarri See main entry: jarrukati. noun. shortcut.
jarrumawunga Variant: jarrumuwunga. feminine noun. road, wide track, way. Socio: used by some older people Syn: jarrumwaka, pilimunga. See: jarrumwani; pilimini. Note: Photo (1) by friend of Jennifer Lee, used with permission and (2) by Joy Naden Category: Land or ground.
jarrumoka See main entry: jarrumwaka. feminine noun. road, wide track, way.
jarrumoni See main entry: jarrumwani. masculine noun. narrow track, path, track left by turtle on beach.
jarrumuwunga See main entry: jarrumawunga. feminine noun. road, wide track.
jarrumwaka Variant: fe Þ Modern_Tiwi: jarrumoka; jarrimwaka. feminine noun. road, wide track, way. may be used in a figurative sense to mean 'way of life' as in 'good way' versus 'bad way'. Syn: pilimunga, jarrumawunga. See: jarrumwani; pilimini. Yita wanga kayi yimi ngarratuwu awarra murrintani yi-muwun-tiyarra. "Karri naki ngimp-uriyi, api ngini kuluwaga nyimp-amanyirra api angi jarrumwaka ampirimi, aripa, api awinyirra nyitipayapunya." Then that white man told us, "When you get to this creek pass it and then the road that goes right, well follow it." Api awarra ngarratuwu ji-mirr-araami ngawa-yuwuni pili ngawa ninganiwanga angi jiringa jarrumwaka nga-p-angulumayi. Our older brother died because we are following the way which is bad. Category: Land or ground. Category: Land or ground. Category: Land or ground.
jarrumoka angi pupuka -apunya Usage: Modern Tiwi. follow good way, live good life. Morph: jarrumoka ‘road’ + angi ‘which’ + pumpuka ’good’ + verb with root:‑apunya ’follow’. Ngawa-rringani awutimarti ngawa ngini nga-p-apunya anginaki pupuka jarrumoka. God wants us to live a good life. Category: Christian religion.
jarrumwaka -wampurtuwa show road or way to someone. Morph: jarrumwaka ’road' +‑wamputuwa ’burst open'. Jarrumwaka a-pa-apurtuwa. He shows him the way.
jarrumwani Variant: jarrimwani; jarrumoni. masculine noun. narrow track, path, track left by turtle on beach. Syn: pilimini. See: jarrumawunga; pilimunga; jarrumwaka. Nyirra ji-p-akurluwunyi jarrumwani kapi tingata ngini nyirra kitirika ji-kirimi. She saw the track which the turtle had made. Note: Photo by Tom Curtis - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=178 Category: Land or ground. Category: Land or ground.
jarrumwani -ma go back and forth (for second trip or load). Morph: jarrumwani 'road' + verb with root: verb with root:‑ma 'become'. See: -ajingarla. Category: Moving.
jarruwarti masculine noun. piece of wood, heavy stick. often of Ironwood. used for smashing up things like kwaka (Xamia Palm nuts), tiyoni ’cheeky yam'. See: manjanga; wantanga; -ati-. Nga-wunga jarruwarti ngini pijumunga nga-ri-kirimi awinyirra kwaka. We get a heavy stick and smash up the Cycad Palm nuts. Category: Weapons (including for hunting), Plant parts.
jartuka See main entry: jartukwa. feminine noun. paddle (noun).
jartukwa Variant: jartuka; tatukwa. From: Iwaidja. feminine noun. paddle (noun). Syn: parika. Category: Tools or utensils.
jatiwini Usage: New Tiwi. From: English: short wind. adjective. breathless, short of breath. See: jiringa yiminga. Category: Describing people or animals, Sickness or injury and healing.
jatiwumpininga noun. long thing ( e.g. snake, canoe). See: jatimurruwumininga. Category: Physical qualities.
jawanga feminine noun. Magpie Goose. immature. Category: Birds, Water birds, Food and cooking, Traditional food.
jawarri feminine noun. Banyan Tree, Weeping Fig. Ficus virens, Ficus benjamina. fruit not edible; strings from aerial roots used for string. See: arlapanjiya. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Plants, Trees.
jaya Usage: New Tiwi. From: English. noun. chair. Category: Tools or utensils, Introduced items.
jayijim See main entry: jayinj. free form verb. Gram: with or without Auxiliary verb with root: -mi change.
jayili Usage: New Tiwi. From: English. noun. gaol, prison. Syn: fe Þ Old_Tiwi: kama. See: -majungwala-. Category: Introduced items, Direction or location.
jayinj Variant: jayinjim; jayijim. Usage: New Tiwi. From: English. free form verb. Gram: with or without Auxiliary verb with root: -mi change. Ngawa jayinj ngamatami life nginingawula. We should change our lives. Arnapa pili ngiya jayijim. Wait while I change. Category: Change of position or state.
jayinjim See main entry: jayinj. free form verb. change.
ji- Variant: ju-; jiyi-. verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes – subject-tense. In Old Tiwi the form jiyi- occurs immediately before class 1 verb roots or incorporated forms. 1 • you (singular PAST). Gram: In Old Tiwi the forms ji- or jiyi- do not occur on transitive verbs with 'him' or 'her' as object - in these cases the prefix is nyi- for 'him' and nyinti- 'her'. The form nyinti- also occurs on feminine verbs. See: nyimpi-; nyinti-. ji-p-akupawurli you went back. jiyi-miringarra you sat.
2 • she (PAST). ji-p-akupawurli she went back. Modern Tiwi: ji-pirni ngarra/nyirra she hit him/her.
3 • she or he (PAST)-her. Gram: In Old Tiwi - on feminine verbs and transitive verbs with 'her' as object See: ampi-; yi-; a-. Transitive verb: ji-p-akurluwunyi he or she saw him. Feminine verb: jiyi- kuruwala he or she sang.
ji- See main entry: wunji-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect CONTINUOUS.
jija Variant: jita. From: English. feminine noun. sister. nun or nursing sister.Plural: jijuwi. marritimani pwakayini purruwunga jijuwi. the married women played the teachers. Category: People, Human stages, Christian religion.
jijiyini masculine noun. type of small bird. Category: Birds.
jijuwi From: English. plural noun. sisters, nuns.Singular: jija. Category: People, Human status, Christian religion.
jikarla feminine noun. smallish roots of tree or plant. See: yirrikarla; yirranikara. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and Photo by Jennifer Lee Category: Plants, Plant parts.
jikijiringa predicative?. fool. Amintiya ngini nuwa ngimpirimi kapi awuta nuwa-mamanta, 'Nginja jikijiringa,' api nuwa wiyi ngumpuriyi court api ngawa-rringani api ngarra wiyi arramukuta apa-ngirri (send) nuwa kapi ngarra maputiti japuja. But anyone who says, `You fool!' will be in danger of the fire of hell. [Gospel Book Matthew 5:22] Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
Jikilarruwu noun. SW region of Bathurst Island (from Mangituwu to Fourcry). See: Jikilawila. Category: Regions.
Jikilawila plural noun. SW Bathurst Island regional group. Syn: Artawinapila. See: Jikilarruwu. Category: Regional groups.
jikilijipa feminine noun. root of pikilijipa tree found in mangroves. Ques: There seems to be some mixing up between pikilijipa and jikilijipa and it is hard to determine if what is given here is the traditional usage. used as flexible stick for pulling out mangrove worms. Category: Plants, Plant parts.
jikiluwurrika See main entry: jikirluwurrika. feminine noun. octopus.
jikinika Variant: jinkinika. noun. sneeze. See: jikipirti. Gram: The word jikiniki behaves like jana, jikipirti and other bodily functions, as if it is a person attacking or striking someone. Gram: The word jikiniki behaves like jana, jikipirti and other bodily functions, as if it is a person attacking or striking someone. Gram: The word jikiniki behaves like jana, jikipirti and other bodily functions, as if it is a person attacking or striking someone.
jikinika -pirni sneeze. Gram: 'he' as subject and direct object refers to the one sneezing Lit: sneeze hits one. Karri ngiya yirriwini api ngiya ikinika yi-mini-pirni. When I was cold I sneezed. Category: Body functions or actions, Sickness or injury and healing.
jikinika -mi sneeze. Ques: This is probably a Modern Tiwi form. Ngiya jikinika ngi-ri-mi. I sneezed. Category: Body functions or actions.
jikipayinga Variant: jinkimpayinga. feminine noun. female crocodile, freshwater crocodile. See: yirrikipayi; takampunga; tayuni; yirrinkipijuni; joruwiyi; jarrikarliwiyi. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and Photo by Joy Naden Category: Reptiles, Sea or mangrove or river life.
jikipayini masculine noun. Water Rat. Hydromys chrysogaster. See: pwampungini; pwampunga; wuruwataka; wuruwatakini; yintumunga; putuwurringika; arlintini. Note: Photo from 'Tiwi Plants and Animals' p116 Category: Sea or mangrove or river life, Animals, Mammals.
jikipirti Variant: jikipurti; jikipiti. masculine noun. cough, cold in head or chest, snot. Syn: pajirrarti. As in: jikipirti fe Þ + fe:verb_with_root: -pirni ‘cough or have a cold’. Gram: takes 'he' as subject and direct object refers to person with the cold Lit: a cough hits one. Syn: pajirrarti -mi. jikipirti yi-mini-pirni I have a cold. Lit: a cold hit me. 'Aya,' purru-wurtiyarra 'Kama awungani ji-pa-ami ngini jikipirti yi-min-ja-pirni?' Ngarra yimi ngini, 'Karrawungana pili yi-mini-kiringayi awarra jikipirti api karluwu ngu-ma-rri-pa-ani awarra jikipirti.' 'Hey,' they said to him, 'Why did you cough like that?' He said, "It couldn't be helped because that cough tickled me so I couldn't hold it in.'. Note: Photo by David Castillo Dominici - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=3062 Category: Body functions or actions.
jikipirtila Variant: jikipitila. masculine noun. runny nose. Morph: jikipirti ’cold' +‑la ’CONTINUOUS’. See: jikipirti. Nyirra jipirri nyirra-mwaringa ngininyitawa jikipirtila. She wiped her daughter's runny nose. Category: Body functions or actions.
jikipitila See main entry: jikipirtila. masculine noun. runny nose.
jikira free form verb. froth, bubble, be frothy. See: mangijikira; jikiringa; jikiringini; purarrini; purnipurni. Winga jikira ampi-ri-mangi-ma. The sea is frothy. Category: Water, Water, Change of position or state. Category: Water, Water, Change of position or state.
jikira paruwani have a desire (for someone), lust after (someone). Ngarra jikira paruwani. He lusted after (her). Category: Feeling, Feeling, Social behaviour, Talking or thinking.
jikirijiringa feminine noun. ugly female. Morph: ji‑’she' +‑inkiri‑’face' + jiringa ’bad(feminine)'.Masculine: yirrinkirijirti. Plural: yirrinkirijajiruwi. Syn: karntumwaka, kirlampingawunga. See: yirrinkilingapa. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jikirimwapunga feminine noun. wicked woman, female show-off.Masculine: yirrinkirimwapini. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
jikiringa feminine noun. froth, foam (as on waves). See: mangijikira; purarrini; jikira; jikiringini. Category: Water. Category: Water.
jikiringa -wayorlimpirri foam at the mouth. Morph: jikiringa ’foam'‑wa‑’mouth'‑orlimpirri ’carry'. Lit: to carry foam at the mouth. Awarra pulangumwani yuwapa mankini api kiyi yu-wayorlipirri jikiringa. The dog ate some poison and foamed at the mouth. Ngarra jikiringa ampi-ri-wa-y-orlipirri. He foams at the mouth. [Mark 9:17,18] Category: Body functions or actions.
jikiringini masculine noun. 1 • soap tree. Alphitonia exceisa. When people rub the leaves together in water it produces a lather like soap or foam. Note: Photo from 'Tiwi Plants and Animals' p23 Category: Plants, Trees.
2 • soap. See: jikira; jikiringa. Category: Introduced items.
3 • flour soup. Syn: yartupwarri. See: jupijupi; yiluti. Category: Food and cooking, Introduced food.
jikirluwurrika Variant: jikiluwurrika; jukuluwurruka. feminine noun. octopus. Octopus spp.. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Sea or mangrove or river life.
jikirringa free form verb. join up, join together, string together. See: jikirringari. Ngiya jikirringa ngi-yi-kirim-ami. I'm putting cockles, oysters or whelks onto a stick (to carry home). Category: Holding or transfer.
jikirringari free form verb. add to. Morph: jikirringa +‑ari ’like’ + verb with root:‑kirimi. jikirringari ngi-yi - kirim-ami I'm putting more (onto the song I am making up). Category: Holding or transfer. See: jikirringari.
jikirriti Usage: New Tiwi. From: English. noun. cigarette. Syn: pwangipwangi, jingijingi, kalurri. See: mirrawu; paki; nikaniki; jumuki. Note: Photo by dan - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=587 Category: Introduced items.
jikurli See main entry: jukurli. masculine noun. school.
jikuruwulingini Variant: jukuruwulingini; tinkuruwulingini. masculine noun. quiet, solitary or non-social male, independent male or male who walks alone.Feminine: jikuruwuliyinka. Plural: jikuruwulingipi. Ant: yapiyapini, arringarini. See: wangata; wangatamiya; wangatilani; yati; yatilani; pakumwara; -mwarri; arntukuni; yirrani; pwankini. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
jikuruwulingipi Variant: jukuruwulingipi. plural noun. quiet, solitary or non-social, people, independent people or people who walk alone.Masculine: jikuruwulingini. Feminine: jikuruwulinyika. See: arntukuwi; pwankuwi; wangatamiya; wangatamiya; wangatilawi; yati; yatilawi; pakumwara; -mwarri. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
jikuruwulinyika Variant: jukuruwulinyika. feminine noun. quiet, solitary or non-social female, independent female or female who walks alone.Masculine: jikuruwulingini. Plural: jikuruwulingipi. See: arntukwa; yinjaninga; pwankinga; wangatamiya; wangatamiya; wangatilani; natinga; yatilaka; pakumwara -mwarri. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
jilamara feminine noun. colour, paint. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and Photo by Joy Naden Category: Physical qualities, Colour. Category: Physical qualities, Colour. Category: Physical qualities, Colour.
jilamarawurti lots of different colours. Morph: jilamara ’colour' +‑awurti ’lots of things'.
jilamara -kirimi paint. Morph: jilamara 'paint' + verb with root:‑kirimi 'make'. Syn: mipura fe Þ or marlipinyimi -kirimi. Note: Photos by Joy Naden See: -wijilarlinga; -apuka; patingari. Ngarra yu-muwun-t-iyarra naki ngirramini ngini parlingarri kawarri wuta wawungini ngini jilamara pi-ri-kirim-ajirri. He told us a story about how long ago the goanna and the lizard coloured each other. Category: Holding or transfer.
jilamarawurti feminine noun. colourful, lots of different colours. Morph: jilamara ’colour' +‑awurti ’lots of things'. Note: Photo by Jenny Lee Awinyirra waranga ngangi piti-ri-kiyonji-ngi-matingi-rr-ipiliga-min-apa nyitawa ngangi jilamara-wurti awinyirra waranga. Those stones which they put up high, are covered with all sorts of colourful designs. Note: Photo by friend of Jenny Lee Category: Colour, Describing things, Physical qualities.
jilamaringa feminine adjective. colourful feminine thing.Masculine: jilamarini. Category: Physical qualities, Colour.
jilamarini masculine adjectiveV. colourful, something with many colours or designs on it.Feminine: jilamaringa. Gram: also used as suffix in some compound words Nyirra jikuripiya manimpirruwa angi jilamaringa. She wore a colourful skirt. Ngiya-rringani yirrinkiri-jilamarini pili ngarra yoyi arimi ningani. His face had all pretty paint on it. Category: Physical qualities, Colour.
jilaringa See main entry: jilartinga. feminine noun. Brolga.
-jilarlinga See main entry: -wijilarlinga. See main entry: -wijilarlinga. feminine verb root 3. paint dots, stripes etc.; write, print, type.
2 • feminine verb root 3. rain lightly, sprinkle (with rain).
jilarringa feminine noun. type of shrub or root. Typhonium sp.. Roots roasted in hot ashes and beaten with heavy stick until white stuff (poison) comes out and it has a consistency of bubble gum. Parta, pirr-ati-ri-ma-rri-ki-y-unukuga-mini muranga, tiyoni, jilarringa. After that they would line up the muranga and tiyoni yams and jilarringa roots. Category: Plants.
jilarti Variant: jilati. masculine noun. Brolga. Grus rubicunda. Syn: jilartinga, jilaringa. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p57. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and Photo from Michael Dawes' Photostream Category: Birds.
jilartinga Variant: jilatinga; jilaringa. feminine noun. Brolga. Grus rubicunda. Syn: jilarti. Category: Birds.
jilatari free form verb. hang downwards, bend over. Syn: yarti kawunaga -ma. See: -marriwanka; -amatilayi; -akilingimugi; -marriwankamigi; majakilingimugi. Kama jilatari a-wu-ji-ngi-mi nginayi ngawa-mantani. Why is our friend bending over? Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Being, Position, Change of position or state.
jilati See main entry: jilarti. masculine noun. Brolga.
jilatinga See main entry: jilartinga. feminine noun. Brolga.
jilikari noun. heap, pile, large quantity. See: jirikikari; karruwuluga. Category: Physical qualities, Number and quantity. Category: Physical qualities, Number and quantity. Category: Physical qualities, Number and quantity.
jilikari -kirimi heap, pile up, gather together. Morph: jilikari 'heap' + verb with root:‑kirimi 'make'. Syn: -pipiluwamugi, karruwuluga -kirimi. See: -awunapugi. Ngiya ngurru-wunga yingarti wujirrima api jilikari ngi-ri-kirimi. I got a lot of periwinkles and heaped them up. Category: Holding or transfer.
jilikari kakirijuwi -kirimi have children (lots). Morph: jilikari 'heap' + verb with root:‑kirimi 'make' + kakirijuwi 'children'. Ngarra jilikari yi-kirimi kakirijuwi awarra ngiya-yuwuni. My younger brother had a lot of children.
jilingi From: English. noun. shilling, ten cents. Socio: not used by younger people Syn: popi. Category: Introduced items.
jilipujinga feminine noun. species of stingray. See: kirluwarringa; maratuma; palironji; palironjinga; rutinga; tarninga; wuranjaka; wuranjani; wuritinga wutiyarlingika. Category: Sea or mangrove or river life, Fish.
-jiliyarlinga See main entry: -wijilarlinga. See main entry: -wijilarlinga. feminine verb root 3. paint dots, stripes etc.; write, print, type.
2 • feminine verb root 3. rain lightly, sprinkle (with rain).
-jiliyarra See main entry: -wujiliyarra. transitive verb root 3. talk to someone, tell someone, talk for a long time.
-jiliyarrapirri See main entry: -wujiliyarrapirri. transitive verb root 3. discuss, talk together.
jiliyarti masculine noun. Darwin, place (in west) where dead thought to have gone, south. Category: Direction or location. Category: Direction or location.
jiliyarti -angirri threaten to kill someone. Morph: jiliyarti 'south' + verb with root:‑angirri ’send'. Gram: + direct object prefix Lit: send someone to place of dead. Ngiya ngwiyi jiliyarti ngu-min-j-angirri I will kill you. Category: Violence or impact.
jiluwu See main entry: juluwu. masculine noun. match(es).
jimaringa feminine noun. barren or childless woman, woman with no children.Masculine: yirrimarini. Plural: jimaruwi. Syn: palimaringa. Category: People, Human status.
jimaruwi plural noun. barren or childless women, women with no children.Plural Masculine: yirrimaruwi. Masculine singular: yirrimarini. Feminine singular: jimaringa. Syn: palimaruwi. Category: People, Human status, Describing people or animals, Physical qualities.
jimayi Variant: yinjimayi. masculine noun. dugong.Plural: jimayuwi. Syn: marntuwunyini. See: jimayuwi; yinjimayuwi. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and photo by Ian Morris from ‘Tiwi Plants and Animals’ p114 Category: Animals, Mammals, Sea or mangrove or river life.
jimayuwi See main entry: yinjimayuwi. plural noun. dugongs.
jimijinga Variant: jiminjinga; jumijinga. feminine noun. Milky Plum tree. Persoonia falcata. It fruits in April and May. People eat the fruit when it is ripe (green but soft to touch). People either chew the leaves and swallow the juice or they boil them in water and swallow the liquid. This is to treat diarrhoea, chest congestion, thrush of the mouth and sore throat. Sometimes they place the juice from the leaves on the breast of a mother feeding s baby to treat the baby's sore mouth. Read: ’Tiwi Plants and Animals' p72, 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture context' by Teresa A. Ward p49. Note: Photos from ’Tiwi Plants and Animals' p72 Category: Plants, Trees, Food and cooking, Traditional food.
jiminjinga See main entry: jimijinga. feminine noun. Milky Plum tree.
jimitiriyi From: English. noun. cemetry, graveyard. Syn: mapajaka. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Introduced items.
jimpala masculine noun. From: Macassarese via Iwaidja. sail, Modern Tiwi: sailing boat. Syn: warliti. Note: Photo (1) by Jennifer Lee (2) from Tiwi Land Council archives See: -wilingi-; jipankuna. Category: Introduced items, Transport.
jimparima noun. mud mussel. See: jukwarringa; ngirini; mulungituka; yirrinkiriyampi; wurrukwati. Category: Sea or mangrove or river life, Shellfish, Food and cooking, Traditional food.
-jimpiligi See main entry: -wujimpiligi. transitive verb root 3. not recognise or not know someone.
jimpilima Variant: jipilima. feminine noun. 1 • kernel of Pandanus nut. See: kurukura. Kiyi ngampatinga walimani, kiyi ngampirimakanya ngini jipilima yilaruwu api awinyirra ngawapa awinyirra wurranya. Then we take an axe and cut the Pandanus nuts in half (to get) the kernel which we eat. Category: Plants, Plant parts, Food and cooking, Traditional food.
2 • egg. See: pajipajuwu; karaka; karakini; karaparri; kirluwuka; kuluwuka; kulajuwu; mwariti. Category: Food and cooking, Traditional food.
jimpiliti masculine noun. type of jellyfish, button jellyfish, jelly blubber. Syn: ngirniti. See: ngirntirringa; arntirringa. Category: Sea or mangrove or river life.
jimpirra See main entry: jimpurra.
jimpita Variant: jipita. feminine noun. big claw of crab, scorpion or crayfish.Plural: jimpitinjara. See: jimpunga; yirrimpunga; yikara. Note: Photo from Simon Howden - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=404 Category: Sea or mangrove or river life, Animal parts.
jimpitinjara Variant: jipitinjara. plural noun. the two big claws of crab.Singular: jimpita. See: jimpunga; yikara. Category: Sea or mangrove or river life, Animal parts.
jimpunga Variant: jipunga; jumpunga. feminine noun. elbow, joint of crab claw. Syn: yinura. See: jimpita; yikara; yirrimpunga. Note: Photo from Jennifer Lee Category: Body parts and products, Animal parts.
jimpurra Variant: jumpirra. feminine noun. 1 • impenetrable scrub, dense foliage, thick undergrowth. Syn: jimurra. See: wurraga. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Land or ground, Plants.
2 • difficult. as for language. Yingampini yuwunki ngini jimpurra wutatuwu kapi paparluwi wu-p-angiraga awarra. Sometimes language which is difficult is spoken by people who are old. Category: Language, Non-physical qualities.
jimuji- See main entry: tumuji-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect together.
jimunji- See main entry: tumuji-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect together.
jimurra Variant: jumurra. noun. 1 • impenetrable scrub, dense foliage, thick undergrowth. Syn: jimpurra. See: wurraga. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Land or ground, Plants.
2 • hard or difficult language. Syn: jimpurra. Category: Language, Non-physical qualities.
jinaringa feminine noun. Black-headed Python (reputedly blind); blind snake. See: marriji2; ampiji2. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p120 Category: Reptiles, Snakes.
jingamara adverb. awkwardly (of walking or sitting). as from soreness - not from lameness. See: -ajingi; -irtaputiya; -pula; -majakojigi; -irtaputiya. Ngarra jingamara a-p-angulimayi pili ngarra waya jana. He is walking badly because he is sick/sore. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Adverbs. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Adverbs.
jingamara -muwu sitting feeling neglected, feel neglected, sitting dejectedly. Morph: jingamara 'neglected' + verb with root:‑muwu 'sit'. Jingamara a-wujingi-muwu he is sitting feeling neglected. Category: Being, Feeling.
jingamaringa feminine noun. woman with an awkward walk or posture.Masculine: jingamarini. Plural: jingamaruwi. See: pulintika. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jingamarini masculine noun. man with an awkward walk or posture.Feminine: jingamaringa. Plural: jingamaruwi. See: pulintini. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jingamaruwi plural noun. people with an awkward walk.Masculine: jingamarini. Feminine: jingamaringa. See: pulintuwi. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jingapa noun. prow (of boat). Syn: mirla. Category: Transport.
jingapuranji Usage: Archaic ( old Old Tiwi ). Variant: yintingapuranji. feminine noun. good female singer, female having a good voice.Masculine: yirringapuranji. Plural: yirringapapurajuwi. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jingawa See main entry: jingawu. free form verb. sing out, call out.
jingawu Variant: jingawa. Usage: New Tiwi. From: English. free form verb. Gram: Old Tiwi: + indirect object prefix sing out, call out. Syn: arapapa, kuwayi, kirayi. See: -urugi; -amirnata. Ngawa jingawu ngam-pu-ngi-mi-y-anganti-mi. We sing out to stop the rain at the end of the wet season. Note: Picture by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Category: Talking or thinking.
jingijingi 1 • noun. cigarette. Syn: kalurri, pwangipwangi, jikirriti. See: mirrawu; paki; nikaniki. Category: Things people make.
2 • free form verb. smoke. Syn: pwangipwangi -mi, -kupumuwu; Ant: -kupuwaminimuwu. Awarra Parrakijiyali yimi ngini, "Nginanki mirrawu api wunta-y-akirayi ngini jingijingi wurimi." Father Gsell said, "Give them this tobacco to smoke." Note: Photo by dan - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=587 Category: Body functions or actions.
jingimuga Variant: fe Þ Modern_Tiwi: jingimuwa. noun. 1 • pus, mucus or snot from nose. See: yipirti2. Category: Body functions or actions.
2 • indigestible material spat out after being chewed. such as palm and sugar cane fibre. Karri ngawa ngawapa jora api yingarti jingimuga ngapamurtigi api nginutuwunyawu. When we eat jora Palm we get a lot of fibre (in our mouths) so we spit it out. Category: Food and cooking.
jingimuwa See main entry: jingimuga. noun.
jinikala noun. erect penis. Syn: japaja. See: tika; tumurrura. Category: Body parts and products.
jinimuli Variant: junumuli. From: Iwaidja. noun. nose. Syn: tinkimaga, yirringintamura. See: -ungintami. Note: Photo from Jennifer Lee Category: Body parts and products.
jinjinga Variant: jintinga. feminine noun. type of tree. Camptostermon schultzii. has brown bark, like pirirringa, thin straight trunk, found in mangroves. wood used for dugout canoes. Syn: tunkuka, patiyalinga. Note: Photos from ‘Tiwi Plants and Animals’ p34 Category: Plants, Trees.
jinkabati See main entry: jinkapati. free form verb. think about.
jinkapati Variant: jinkabati. Usage: New Tiwi. From: English. free form verb. think about. Syn: -pungintayi. Ngajiti jinkabati ngimpajami ngini jirti ngirramini. Don't worry (think about that which is bad). Wuta awuta yingampa karlunara punyipunyi wu-ri-muwu awirankuwi yingampa. Waya ngini wutilamiya yingampa wu-ri-muwu awungarra, karluwu jinkapati wu-ri-mi yingampa tiwi. Some young people aren't very clever. They only live for themselves here, they don't think about other people. Category: Talking or thinking.
jinkimpayinga See main entry: jikipayinga. feminine noun. female crocodile.
jinkinika See main entry: jikinika. noun. sneeze.
jinkwarliti See main entry: jukwarliti. masculine noun. long thin spear with large barbs on one side.
jintama feminine noun. Pelican. Syn: arlikampwarni, jampawunga, arlipiwura, kipiwura. Note: Photo by Ian Morris in ‘Tiwi Plants and Animals’ p105 Category: Birds, Water birds.
jintinga See main entry: jinjinga. feminine noun. type of tree.
jinunkwa Usage: Archaic ( old Old Tiwi ). noun. navel. Syn: tumurrupa. See: -awirri-. Category: Body parts and products.
jipankuna feminine noun. lugger, schooner, sailing boat. See: jimpala; jipulinga; kapala; kapalapipi; kirawarri; kupunyi; mampini; mampunga; maratinga; marruwaka mutuputi; parra; pukirrakiningiyi; tarntuwu; tipuwarninki; tongulaka; wiyawunga; warliti. Note: Photo from Tiwi Land Council archives Category: Transport.
jipi See main entry: jiyipi. noun. sheep.
jipilaya feminine noun. 1 • fringe, lots of strings, as on jellyfish; bark fibre strings, used in making string. Note: Picture (1) from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and (2) by Wilf Stephan, SIL artist Category: Plants, Plant parts.
2 • rays of sun. as coming up in the morning. See: milawiyini. Note: Photo by Joy Naden Category: Sky, Environment. Category: Sky, Environment.
jipilaya -akitiringa the rays of the sun shine. Morph: jipilaya ’rays of sun' +‑akitiringa ’throw'. Ninkiyi, jipilaya ampi-ni-wati-p-akitiringa. The sun's rays shine. Karri japinari jipilaya ampi-ni-p-akitiringa. In the morning the sun's rays shine.
-jipiligi See main entry: -wujimpiligi. transitive verb root 3. not recognise or not know someone.
jipilima See main entry: jimpilima. feminine noun. 1 • kernel of Pandanus nut.
2 • egg.
jipilimi From: English. free form verb. Gram: May have Auxiliary verb with root:-mi spill. Category: Change of position or state.
jipiluwu See main entry: jupuluwu. masculine noun. playing card(s).
jipinyini See main entry: jipunyini. masculine noun. hill, mountain, sand hill, ridge, bank (of river).
jipipilingampa See main entry: jipipilingapa. feminine noun. woman sitting properly; round, cylindrical.
jipipilingapa1 Variant: jipipilingampa. feminine noun. woman sitting properly.Masculine: yipipilingapa. Category: Describing people or animals.
jipipilingapa2 Variant: jipipilingampa. feminine noun. round, cylindrical.Masculine: yipipilingapa. See: wuramari; kirluwukari.
jipita See main entry: jimpita. feminine noun. big claw of crab.
jipitika feminine adjective. soft, weak feminine thing. of construction or body.Masculine: jipitini. Plural: jipituwi. Ant: juwurumi. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jipitini masculine adjective. soft, weak (masculine). of construction or body.Feminine: jipitika. Plural: jipituwi. See: pampulini; mintiga. Ant: yuwurumi. Karri wunijakama, api awungarri ngajiti ngimp-a-j-alamiya kangi jampaka ngangi jipitika. When there is a strong wind, don't get into the houses which are weak. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jipitinjara See main entry: jimpitinjara. plural noun. the two big claws of crab.
jipitupuni See main entry: jupurtumpuni. masculine noun. 1 • very short person, midget, dwarf, toddler.
2 • Frogmouth (bird).
jipituwi plural noun / adjective. soft people or animals, weak people or animals.Masculine: jipitini. Feminine: jipitika. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jipiyinkimi masculine noun. soft bush honey, sugarbag. See: tawurati; jamulanjini; yimpara; payawankula; jalingini; yinjuparrura or jiparrura; yoyinkimi mawungunya; ngarta(n)kula; yuwurama; kitirrala. Ques: yingwati is the general term and it is the one most people know and use. There are several other terms for various types of 'bush honey' or 'sugarbag'. I have not personally verified the meanings given for each word. Category: Food and cooking, Traditional food.
jipiyontongi feminine noun. Jabiru. Xenorhynchus asiaticus.. Syn: arntongi, pipawuninka. See: wirnimpinga. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Note: Photo by Ian Morris from ‘Tiwi Plants and Animals’ p104 Category: Birds, Water birds.
jipiyuka See main entry: jumpiyuka. feminine noun. carpet snake.
jipulinga Variant: jupulunga; jupurlinga. feminine noun. small boat, dinghy, launch, motor boat. Syn: marruwaka, mutuputi. See: jipankuna; jipulinga; kapala; kapalapipi; kirawarri; kupunyi; mampini; mampunga; maratinga; parra pukirrakiningiyi; tarntuwu; tipuwarninki; tongulaka; wiyawunga. Note: Photo by Joy Naden Category: Transport.
jipuluwu See main entry: jupuluwu. masculine noun. playing card(s).
jipunga See main entry: jimpunga. feminine noun. elbow, joint of crab claw.
jipungikara See main entry: jipunginkara. noun. light in early morning.
jipunginkara Variant: jipungikara. noun. light in early morning. before sun up. Syn: yirrikirlipuga. See: arawunga; tok(w)ampari; murantikala; wujakari; yirrimarningurra; japinari; arawari. Category: Light, Time.
jipungintupuranji predicative. woman with good hearing, woman who hears well. Morph: ji‑’she(PAST)' +‑punginti‑’ear' +‑puranji ’good'.Masculine: yipungintupuranji. Plural: yimingipapurajuwi. See: pijuwalini kalatari. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jipungupunguninga feminine noun. clear sky, clearing (of weather). Syn: yaripaka. Category: Sky, Weather, Environment.
jipuni Usage: New Tiwi. From: English. noun. spoon. Syn: yuwarra. Category: Introduced items, Tools or utensils.
jipunyini Variant: jipinyini; jupunyuni. masculine noun. hill, mountain, sand hill, ridge, bank (of river). See: kurlimpiti; jampinarla; pungamparna; pungaringawarna; tingata; warriyanga; yakuluwuni. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Land or ground.
jipurrara See main entry: yinjuparrura. masculine noun. thick bush honey, sugarbag.
jipurratumawu masculine noun. name of sun. See: (yi)pukwiyi; warnarringa; jipilaya; yiminga. Category: Sky.
jipurrawujirri predicative. listless, no energy. See: yimpayini; karrikamini yinkirra; -awurtirriti. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jiputipuni See main entry: jupurtumpuni. masculine noun. 1 • very short person, midget, dwarf, toddler.
2 • Frogmouth.
jipwajirringa Variant: jupwajirringa. masculine noun. wallaby. Syn: jirraka, jiwirringa, pwajimwalintiya. See: anjorra; arlitiwiyi; awumpini; jajurrukwa; kantakiji; kipwapi; marinyi; pipajumwalintiya; tukwatukuni tukwatukwa; yirripurliwiyi; -kunji -wingiliwanji-; -piyonti-; -wuliyonji-. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Animals, Mammals, Wallabies, Food and cooking, Traditional food.
jipwuka See main entry: jumpiyuka. feminine noun. carpet snake.
jira free form verb. for person to be sick or poorly, for thing to be no good or broken, break down (of car). See: jana; jirti; -maminingi-. Ngarra jira yi-ma awarra kiyi pajuwani yimi. He got sick and skinny and then he died. Karri ngawa ngintu-wuriyi kularlaga api awinyirra pupunguluwurri jira ji-yi-ma. When we went bush the car broke down. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Sickness or injury and healing. Category: Physical qualities, Describing people or animals, Sickness or injury and healing.
jira -wirri speak unkindly to someone, call someone names, abuse verbally, insult, blaspheme. Morph: jira 'sick' + verb with root:‑wirri 'bite'. Gram: Old Tiwi: + direct object prefix Morph: jira ’no good' +‑wirri ’bite'. Syn: -marruwampurliya, -wanga. See: -kirlimirri; -kipiyawumi; -wayakilingamugi. Karri ngarra a-ri-mangapa arikulanga api jira ampi-ru-wirri ngarra-purnayinga. When he drinks a lot of beer he speaks unkindly to his wife. Category: Talking or thinking.
jirikikari noun. heap, pile, lots all together. See: jilikari; karruwuluga. Ngarra wujirrima jirikikari ampi-ji-rr-awulari kangi pirirringuwi. There are lots of wujirrima in heaps on the mangrove trees. Category: Physical qualities, Number and quantity.
jiringa Variant: jiyinga. feminine adjective. bad (feminine).Masculine: jirti. Plural: jajiruwi, jajiringa. Ant: pumpuka. Category: Physical qualities, Non-physical qualities, Describing people or animals. Category: Physical qualities, Non-physical qualities, Describing people or animals.
jiringa yiminga -angirri be breathless or short of breath, have 'short wind', have laboured breathing. Lit: send one's bad breath. Morph: jiringa ’bad' + yiminga ’breath' + verb with root:‑angirri ’send'. See: yiminga -angirri; jatiwini.
jiringa yiminga -angirri be breathless or short of breath, have 'short wind', have laboured breathing. Morph: jiringa ’bad' + yiminga ’breath' + verb with root:‑angirri ’send'. Ant: pumpuni yiminga -angirri. See: yiminga; jatiwini. Waya ningani ngarra puruwunjini api kiyi ngarra yimpaja jiringa yiminga ji-p - angirri. These days he is really sick and so he always has short wind. Category: Body functions or actions, Sickness or injury and healing.
jiringini masculine noun. Red-backed Sea Eagle This is the name given by Osborne. However, this is not a recognised common name. It may refer to the immature White-breasted Sea Eagle or be another name for the Red-backed or Brahminy Kite. See: jankinanki; ngirrikati; kutulakini; yirrimiruwu; yimpirnika; murtati; turtijuka; pirlipirlingini. Category: Birds, Birds of prey.
jirra See main entry: nyirra. pronoun. she, her, hers.
jirraka From: Iwaidja. masculine noun. wallaby. Syn: jipwajirringa, jiwirringa, pwajimwalintiya. See: anjorra; arlitiwiyi; awumpini; jajurrukwa; kantakiji; pipajumwalintiya; yirripurliwiyi; -marrikujingi- -wingiliwanji-; -piyonti-; -wuliyonji-. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Animals, Mammals, Wallabies, Food and cooking, Traditional food.
-jirri See main entry: -wujirri. intransitive verb root 3. untie.
-jirriki- See main entry: -wunjirriki-. incorporated form 3. everything.
jirripipi feminine noun. Magpie Goose. Syn: awurnanka, nyarringari, punkumwaka, wurrikiliki, -wati-. Category: Birds, Water birds, Food and cooking, Traditional food.
jirritukwa feminine noun. type of fish. has black spots, is in mangroves. Ques: It is possibly the same as jurrijuka, in which case the spelling and identification needs to be checked further. Category: Sea or mangrove or river life, Fish.
jirrukukuni See main entry: jurrukukuni. masculine noun. Boobook Owl.
jirtaka Variant: fe Þ Modern_Tiwi: jitaka. feminine noun. Sawfish. Pristis spp.. Wili jiyimi awinyirra jirtaka. The sawfish swam away (in a swirl of water). Note: Picture (1) 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p109 Category: Sea or mangrove or river life, Fish.
jirti masculine adjective. bad (masculine), wrong.Feminine: jiringa, jiyinga. Plural: jajiruwi. Ant: pumpuni. See: jana; jira; -maminingi-. Category: Physical qualities, Non-physical qualities, Describing people or animals. Category: Physical qualities, Non-physical qualities, Describing people or animals. Category: Physical qualities, Non-physical qualities, Describing people or animals. Category: Physical qualities, Non-physical qualities, Describing people or animals. Category: Physical qualities, Non-physical qualities, Describing people or animals. Category: Physical qualities, Non-physical qualities, Describing people or animals. Category: Physical qualities, Non-physical qualities, Describing people or animals. Category: Physical qualities, Non-physical qualities, Describing people or animals. Category: Physical qualities, Non-physical qualities, Describing people or animals.
jirti -kirimi Usage: Modern Tiwi. sin, do bad, do wrong. Morph: jirti 'bad' + verb with root:‑kirimi 'make'. Syn: jirti -marruwa. Ngirringani, putuputuwu ngu-wun-ta-luwa-pa ngini ngawa jirti nginti-ri-kirim-ani. Father, forgive us for the sin we have done. Category: Christian religion.
jirti -ma Gram: with or without pungintaga be cranky, be annoyed. Morph: jirti 'bad' + verb with root:‑ma 'become' (fe:with or without pungintaga 'head'). Syn: jirti -wurtimuwu. See: -akiriwurlingigi; -ikirimirli; -ikirimitiyarri; jurrumumi; jurrumumanyimi; -kurupwarri; mirliga mwamawamini; pitipita jirti; pwalapi; yikwanari. Kiyija yu-wa-j-akilinguramugi ngini nga-ri-mangapa yirruwuni naki nga-ri-mangapa api awarra wutatuwu jirti yima pungintaga. He tried to put up the prices a little on this cold (stuff) we drink, and for that reason they got cranky. Karri yingwampa nanginta-la wu-ri-mi ngini ngiya ngi-ri-mangapa awinyirra mirripaka api awungarri jirti ngi-ri-ma. When some people keep asking me to drink beer I get angry. Category: Feeling.
jirti -marruwa for something to be bad, sinful. Morph: jirti 'bad' + verb with root:‑marruwa 'be with'. Syn: jirti -kirimi. See: mapurtiti. Category: Being. Karri nyu-wa-ri-nga ngini jirti a-ri-marruwa, api yartipili nyi-rra-y-akupawurli nginja yikara. When you try to grab something bad, then quickly pull back your hand.
jirti -muwu or -miringarra hate, not like (someone or something). Morph: jirti ’bad' +‑muwu or‑miringarra ’sit'. Ant: pumpuni fe Þ or puranji -muwu fe:or -miringarra. Ngarra awarra murrintani jirti a-ri-miringarra awarra yinkiti ngini ngawapa. That white man does not like the food we eat. Ngini nuwa jirti ngimpi-ri-muw-ajirri api awarra mapurtiti arimarruwa. if you hate each other that is sinful. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
jirti -wurtimuwu be annoyed, cranky or embarrassed. Morph: jirti ’bad' +‑wurti‑’as result of' +‑muwu ’sit'. Lit: sit bad as a result of (something). Syn: jirti -ma. See: aliranga -ma fe Þ or -kirimi. Ngiya jirti ngu-wurti-muwu ngini wuta wu-p-angiraga. I am annoyed/embarrassed over what they say. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
jirti -wayapija talk wrongly. Morph: jirti ’bad' + verb with‑wa‑’words’ + root:‑apija ’meet'. Jirti a-ru-wayapija ngini tirrinki a-wujingi-m-ami. He is talking wrongly and swearing. Category: Talking or thinking.
jirti -mi kangi purnikapa Usage: Modern Tiwi. have a bad conscience or feel guilty (about something). Morph: jirti 'bad' + verb with root:‑mi + kangi 'in' purnikapa 'bad'. Gram: with 'he' as subject prefix Syn: jirti purnikapa -ma. jirti arimi kangawula purnikapa we have a bad conscience. Category: Being.
pitipita jirti -wini be angry inside, hold anger in. Morph: pitipita ’stomach' + jirti ’bad' +‑muwu ’sit'. Lit: stomach sits bad.
jirti ngirramini bad talk, bad news, bad things, bad luck, trouble. See: muyila. Kama jirti ngirramini nyimp-angiraga? Why are you saying bad things? Kuta kamini awarra jirti ngirramini ngini ngawa ngawuni api ngawa nanginta ngawurrami ngawa-rringani ngini yimatawani ngawa. Whatever trouble we have, we should ask Our Father to help us. [Modern Tiwi James 5:13] Kama jirti ngirramini nyimp-angiraga? Why are you saying bad things? Kuta kamini awarra jirti ngirramini ngini ngawa ngawuni api ngawa nanginta ngawurrami ngawa-rringani ngini yimatawani ngawa. Whatever trouble we have, we should ask Our Father to help us. [Modern Tiwi James 5:13] Kama jirti ngirramini nyimp-angiraga? Why are you saying bad things? Kuta kamini awarra jirti ngirramini ngini ngawa ngawuni api ngawa nanginta ngawurrami ngawa-rringani ngini yimatawani ngawa. Whatever trouble we have, we should ask Our Father to help us. [Modern Tiwi James 5:13] Kama jirti ngirramini nyimp-angiraga? Why are you saying bad things? Kuta kamini awarra jirti ngirramini ngini ngawa ngawuni api ngawa nanginta ngawurrami ngawa-rringani ngini yimatawani ngawa. Whatever trouble we have, we should ask Our Father to help us. [Modern Tiwi James 5:13]
jirti ngirramini -akirayi give trouble to someone. Morph: jirti 'bad' + ngirramini 'trouble' + verb with root:‑akirayi 'give'. Amintiya numata awuta yingwampa tiwi jirti ngirramini pirripakirayi nuwa amintiya pokayini pirimi kangi nuwa, api nuwa pirrila ngintipapunya awarra nginingatawa ngawa-yuwuni ngirramini. And even though some people gave you trouble and laughed at you, you kept following Our Older Brother's law. Category: Social behaviour.
jirti ngirramini -kirimi (+ kangi ...) make trouble (for someone). Morph: jirti 'bad' + ngirramini 'trouble' + verb with root:‑kirimi 'make' (kangi 'for' ...). Amintiya puranji nirramuwajirri. Api ngini nuwa-mantani jirti ngirramini arikirimi kangi nuwula, api nurruwariyi kapi awarra nuwa-mantani, api pupuni nimarra nirrami kangatawa ngini awarra ngirramini ngini ngarra yikirimi kanginuwula api awarra jirti. You should love one another. If your friend makes trouble for you, you should go to your friend and tell him nicely that the trouble he made for you was not good. Category: Social behaviour.
jirti ngirramini -wini ngini .. have something against someone, have grudge against someone. Morph: jirti 'bad' + ngirramini 'trouble' + verb with root:‑wuni 'have' + ngini 'that' ...
jirti purnikapa1 Usage: Modern Tiwi. feel bad, feel no good. as when we are under pressure, or on hearing that someone is talking about one. Morph: jirti 'bad' purnikapa 'flesh' + verb with root:‑mi 'be'. Ngiya jirti purnikapa ngi-ri- mi. I feel bad. Category: Feeling.
jirti purnikapa2 Usage: Modern Tiwi. have a bad conscience or feel guilty (about something). Morph: jirti 'bad' purnikapa 'flesh' + verb with root:‑mi 'be'. Syn: jirti -mi kangi purnikapa. Ngini ngawa ngini jirti nga-ri-kirimi, api jirti purnikapa nga-ri-ma. if we do wrong, well we have a bad conscience about it (or we feel guilty about it). Category: Being.
jirti yilipuga be anxious, worry. Morph: jirti 'bad' yilipuga 'body hair' + verb with root:‑wuni 'have'. See: -mampa. Amintiya ngini ngawa karrikamini yinkiti amintiya kunawuni amintiya ngini kuta-kamini awarra jirti ngirramini papi arimi kangawula api ngawa ngajiti jirti yilipuga ngawajani awungarruwu. Waya juwa nanginta ngawurrami ngawa-rringani ngini, "Ngawatuwu ngunta-wani." And if we have no food or money and whatever trouble comes to us we shouldn't be anxious. We should only ask our father, "Help us." Category: Talking or thinking.
jiruwa See main entry: juruwa. feminine noun. Melville Island Friarbird.
jisel Usage: New Tiwi. From: English. noun. chisel. Category: Introduced items, Tools or utensils.
jita See main entry: jija. feminine noun. sister.
jitaka See main entry: jirtaka. feminine noun. sawfish.
jiwirringa feminine noun. wallaby. Syn: jipwajirringa, jirraka, pwajimwalintiya. See: anjorra; arlitiwiyi; awumpini; jajurrukwa; kantakiji; pipajumwalintiya; yirripurliwiyi; -marrikujingi- -wingiliwanji-; -piyonti-; -wuliyonji-. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Animals, Mammals, Wallabies, Food and cooking, Traditional food.
-jiyarra See main entry: -wujiyarra. transitive verb root 3. tell, say to, talk to.
jiyi- See main entry: ji-. verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes – subject-tense
-jiyi See main entry: -wurtiyi. transitive verb root 3. for woman to bear a child.
jiyimatimurri feminine noun. short female.Masculine: yimatimurri. Plural: pirimatimurri. See: yimatimurringika; karuwunga. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jiyimi intransitive verb. Morph: ji‑’she (PAST)' or ’you (singular PAST)' +‑mi ’do, say'. Gram: It is used as an auxiliary verb with most free form verbs, in the quote formula of direct speech and in a few expressions where is seems to mean 'she was'. See: yimi; pirimi. Api karri papi jiyimi awungarruwu kapi ngawa-yuwuni japuja yima awinyirra yimparlinya, api ninkiyi ji-mirri-ngilima yimpula kapi ngatawa yu-wuji-ngi-muw-ani, api jiyimi ngini, "Nginja nguwuri," jiyimi. "Ngiyatuwu ngiya-moringa ata apalamiya mapurtiti," jiyimi. "Api manya ngu-wa-nginji-rra-timarti ngini nyi-ma-t-arirri," jiyimi awinyirra yimarlinya. So when the woman arrived at where our older brother lived, she knelt down where our older brother was sitting, saying, "Bless you," she said. "I, your daughter, have an evil spirit in me," said the woman. "Kuta maka jiyimi, ngiya-naringa" yimi awarra kirijini. "I don't know where my mother is," said the boy.
jiyinga See main entry: jiringa. feminine adjective. bad (feminine).
jiyipi Variant: jipi; sheepi. From: English. noun. sheep. Category: Animals, Introduced animals.
jojipani From: English. noun. saucepan. Category: Introduced items, Tools or utensils.
jokakija See main entry: jakwakija. noun. small stinging wasp.
jongijongini masculine noun. Egret, Eastern Reef Heron, Blue Reef Heron. Egretta sacra.. Syn: wulipankini. See: pawunga; yakingiya; purtapurta; kararrunga; araka. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p103 Category: Birds, Water birds.
jora Variant: yijora. feminine noun. Carpentaria Palm. Carpentaria acuminata. large palm found in jungle similar to paliwuni but thicker trunk. People sometimes eat growing point (tiya). People used to use the larger part of the fronds to make a basket they called turlini. People can also use the white pith (pajikura) inside the woody trunk. After they scrape it out they can squeeze or suck it to get water or they can roast it and eat it. Read: ‘Tiwi Plants and Animals’ p35. See: jorini; paliwuni; yartirrikani. Category: Plants, Palms.
jorari Variant: jurari. locative word. the centre or middle (of a log). Morph: jora +‑ari ’around about'. See: jura; kuluwurta. Ngarra waya kakiyija ampi-ji-ng-awurrini kangi jorari. He is cutting small bits out of the centre (of log in making a canoe). Nga-p-atinga kurrijuwa, kiyi nga-ri-pukirimi kangi awarra tingiwini api jorari nga-ri-kirimi. We get an axe the we chop into the middle of the log (to open it up). Note: Photo by Jennifer Lee Category: Direction or location.
jorini masculine noun. type of palm. young, thin jora palm; found in jungle. Syn: paliwuni. See: jora. Category: Plants, Palms.
jorrijorringa feminine noun. Blue-winged Kookaburra. Dacelo leachii.Plural: jorrijorringuwi. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and photo by Ian Morris from ‘Tiwi Plants and Animals’ p95 Category: Birds.
jorrijorringuwi plural noun. Kookaburras (Blue-winged).Masculine: jorrijorringa. Category: Birds.
joruwiyi masculine noun. young crocodile. See: yirrikipayi; takampunga; tayuni; yirrinkipijuni; jikipayinga; jarrikarliwiyi. Category: Reptiles, Sea or mangrove or river life.
jowim Variant: jowimi. Usage: New Tiwi. From: English. free form verb. Gram: May have Auxiliary verb with root: -mi show.
jowimi See main entry: jowim. free form verb. show.
jru See main entry: thru. adverb. through.
ju- See main entry: ji-. verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes – subject-tense you (singular PAST).
ju- See main entry: ji-. verb prefix. Gram: 1st order of verbal prefixes – subject-tense I (PAST).
ju- See main entry: wunji-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect CONT.
jukukuni From: English. masculine noun. sugarcane. See: tingati. Ngawatuwu parlingarri karri ngawa jukurli ngintirikirimani, yingarti ngi-rri-pingi-kipili-nyayi katiniwi ngini kunukuluwi wuta pi-pingi-kijika-mini. jukukuni, arlipwa, mankuwu wuta pinana, roka nginti-pingi-kipili-nyayi. Long ago when we were in school we found lots gardens which the adults had dug. We found gardens with sugarcane, coconuts and mangoes and bananas, potatoes. Category: Physical qualities.
jukula Variant: tukula. noun. fern which grows on branches of trees in a swamp. People cook and eat it. See: jurntuma; waliminikima; mirrijikurlini. Category: Plants, Food and cooking, Traditional food.
jukuli See main entry: jukurli. masculine noun. school.
jukuluwurruka See main entry: jikirluwurrika. feminine noun. octopus.
jukuninga Variant: jukwuninga; jukununga. feminine noun. type of snake. found in mangroves. Category: Snakes.
jukununga See main entry: jukuninga. feminine noun. type of snake.
jukupuninga feminine noun. hiccough. Syn: purtapurtinga, kununga. See: arlijanga. Category: Body functions or actions.
jukupuraji See main entry: jukupuranji. feminine adjective. pretty, good looking, attractive female.
jukupuranji Variant: jukupuraji. feminine adjective. pretty, good looking, attractive female.Masculine: yirrukupuranji. Plural: jukupuranjuwi. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jukurli Variant: jikurli; jukuli; yijukurli; yijikurli; junkurli. From: English. masculine noun. school. Nuwa kakirijuwi, karri nuwa ngimpi-p-apaya jukurli api tuwulimiya nyi-rru-wariyi kangi nuwula japuja. When you finish school well go straight go to your homes. Ngawatuwu parlingarri karri ngawa jukurli nginti-ri-kirim-ani, yingarti ngi-rri-pingi-kipili-nyayi katiniwi ngini kunukuluwi wuta pi-pingi-kijika-mini. jukukuni, arlipwa, mankuwu wuta pinana, roka nginti-pingi-kipili-nyayi. Long ago when we were in school we found lots gardens which the adults had dug. We found gardens with sugarcane, coconuts and mangoes and bananas, potatoes. Category: Buildings, Introduced items.
jukurlikimi From: English. feminine noun. school uniform. Morph: jukurli ’school' +‑kimi ‘for the purpose of’. Tangapa warlirringa tayamangatigi awinyirra jukurlikimi. Get your school uniform and put it on. Category: Clothing and material, Introduced items.
jukurlipuwayuwi From: English. noun. school boys. Morph: jukurli ’school' + puwayi ’boy' +‑uwi ’Plural'. Ques: This is the only word in which I have found the form puwayi See: pirayimani. Ngi-ni-p-ati-rr-akirtirruwa-mini kangawila nginti-ri-mil-ani jukurlipuwayuwi. We would carry the firewood back to where we school boys lived. Category: People, Human status, Human stages.
jukurruka See main entry: jukurrukwa. feminine noun. small pieces left over from food, tobacco etc, crumbs, syllable, rubbish.
jukurrukwa Variant: tukurrukwa; jukurruka. feminine noun. small pieces left over from food, tobacco etc, crumbs, syllable, rubbish. Syn: yurrukurrukwa. Awarra yikwani ari-kurranyi nayi jukurruka. That fire burns up the rubbish. Category: Food and cooking, Language.
jukuruwulingini See main entry: jikuruwulingini. masculine noun. quiet, solitary or non-social male.
jukuruwulingipi See main entry: jikuruwulingipi. plural noun. quiet, solitary or non-social, people.
jukuruwulinyika See main entry: jikuruwulinyika. feminine noun. quiet, solitary or non-social female.
jukuta free form verb. Gram: Old Tiwi: +auxiliary verb with root: -ma; Modern Tiwi: + auxiliary verb with root: -mi whisper, complain. Syn: -marruwapungintirrakuriji. Karri jukuta yi-ma ka ngiya purrakurninga awungarri ngi-ri-pirtangaya. When he whispered in my ears I heard it. Nginta wanga jukuta pi-ri-ma wutawajirri ngini, "Nginta arnuka-nara kitartawini nga-ta-kunji-ngi-ni. Waya juwa yati," pi-ri-m-ajirri. They whispered among themselves, "We don't have much bread. Only one loaf," they said to each other. [Old Tiwi MARK 8:14] Category: Talking or thinking.
jukuti masculine noun. wide bark armband. made from the bark of the black Wattle with feathers attached. Anth: Other sources also give pampiyaka or stringy-bark (jukwartirringa) bark as being used. It is used only at initiation ceremonies. See: arlipurrini; pamijini; parnti; yarirringa; wulika; yariti; wajini; wamukini; kulijima. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Traditional religion, Ceremonial objects.
jukwarlirringa See main entry: jukwartirringa. feminine noun. Stringybark tree.
jukwarliti Variant: junkwarliti; jinkwarliti. masculine noun. long thin spear with large barbs on one side. used in fighting and ceremonies. See: arati; mungarlaka; arawinikiri; jalikaraji; jurroringa; kayartirri; kulinjila; kurninjila; kutinikarri miputikimi; murrukuwunga; numwariyaka; numwariyani; nurningini; nyingitinga; pijiwaya; pingawini tilipiringa; tongontilawu; tortinga; walanka; wulingaringa; yirrinkirliyati; -ingwarlimi-. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p63. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Category: Weapons (including for hunting).
jukwarringa feminine noun. 1 • mud mussel. Polymesoda erosa. These mussels grow to be quite large and are a good tasty food resource. They are also found in saltwater areas that receive a lot of freshwater input. Syn: wurrukwati, mulungituka. See: ngirini; jimparima; mulungituka; yirrinkiriyampi. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' Note: ‘Tiwi Plants and Animals’ p126 Category: Sea or mangrove or river life, Shellfish, Food and cooking, Traditional food.
2 • knee cap. Syn: wurruwa, marakaja, wurrukwati, yirrukwati. See: yimpula. Category: Body parts and products.
jukwartanga See main entry: jukwatanga. noun. back.
jukwartirringa Variant: junkwartirringa; ju(n)kwarlirringa. feminine noun. Stringybark tree. Eucalyptus tetrodonta. people use the bark for making bush shelters, canoes and for making tunga or yimwarlini baskets. Syn: mulilinga, milikipilinga. See: mintawunga; puyinga; puringimparri; -ingipi-. Note: Photos from ‘Tiwi Plants and Animals’ p126 Jukwarlirringa arikulanga papuli pitipunqawurrinani. They would cut down a stringy bark sapling. Category: Plants, Trees.
jukwartirringini Variant: junkwartirringini. masculine noun. shaft of spear. See: kayartirri. Category: Weapons (including for hunting).
jukwatanga Variant: jukwartanga; fe Þ Modern_Tiwi: tukwatanga; tukotanga. noun. back of body, back (general term), back of something (behind it). Syn: mimuta. See: kirruwara; nyintinga; mimuta; munjingira; nginjira; yawalikarra; -mumu-. Tuwariyi kapi awinyirra kurrampali jukwatanga. Go to the back of the house! Category: Body parts and products. Category: Body parts and products. Category: Body parts and products.
jukwatanga -kiri go backwards. Morph: jukwatanga 'back' 'back' + verb with root:‑kiri 'go first'. Lit: back goes first. Syn: nyintinga -kiri, kirriwara -kiri.. See: -kiri.
jukwatanga -akirayi turn one's back on something or someone. Gram: + direct object prefix Morph: jukwatanga ’back' + direct object +‑akirayi ’give'. Lit: give one's back to someone. Nyirra jukwatanga ju-wun-t-akirayi nyirra-mwaruwi karri juwuriyi kularlaga. She turned away from her children when she went hunting. Nyirra jukwatanga ji-p-akirayi awuta nyirra-mamanta pili wuta karluwu puranji pirimuwu awinyirra wuta-mantanga. She turned her back on her friends because they didn't like her. Ngawa jukwatanga nga-wurra-y-akirayi awarra ngini jirti ngintirikirimani. We should turn away from that bad which we have done.
jukwiyi noun. Freckled Duck. Stictonetta naevosa.. Category: Birds, Water birds.
jukwuninga See main entry: jukuninga. feminine noun. type of snake.
julini See main entry: turlini. masculine noun. Palm basket, Palm fibre.
jululi See main entry: julurli. noun. vomit.
julupi Variant: julup. 1 • free form verb. dive. Syn: -alangarti, -akupunarli, -arntingimi. See: -ungarti. Ngarra julupi yimi kapi winga. He dived into the sea. Note: Photo - WEATH095 - Disc - 27 500 Vector Clip art Category: Moving.
2 • adverb. right up until. See: ngini maniyati. Wuta kakijuwi pwakayini watu-wuji-nga japinari julupi japinamini. The children are playing from morning right up until night. Category: Adverbs.
julura free form verb. be jealous (sexually). See: marntumpungwari. Nyirra julura jiyi-ma pili nyirra-mantani jip--akurluwunyi nyonga tinga. She was jealous because her boy friend looked at another woman. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals.
julurli Variant: jululi. 1 • noun. vomit. Category: Body functions or actions, Sickness or injury and healing.
2 • free form verb. vomit, pour out. Syn: wiringarni fe Þ or purnangini -mi. See: -angimurtigi. Awinyirra ampiji nyirra karrawungana pili tayikuwapi pirripalamiya kangi nyirra pitipita. Waya awungarruwu jiyimajirripi. Kiyi jipurarri nyirra yirripuntara, julurli jiyimi. The Rainbow serpent wasn't able to move because there were many people in her stomach. So she lay down. Then she opened her mouth and vomited. Category: Body functions or actions, Change of position or state.
juluwu Variant: jiluwu. masculine noun. match(es). Category: Introduced items.
juma feminine noun. paperbark, large piece of bark from paperbark tree. not tree itself. See: punkarti; punkaringa; punkaringini; juwuni; kurlugi; mipurra; mintawunga; puringimparri; -ilipi-; -ingipi- -ili-. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Plants, Plant parts.
jumijinga See main entry: jimijinga. feminine noun. Milky Plum tree.
jumpirra See main entry: jimpurra. feminine noun. impenetrable scrub.
jumpiyuka Variant: jupiyuka; jipiyuka; tumpiyuka; fe Þ Modern_Tiwi: jipwuka. feminine noun. Carpet snake. Syn: yilinga. See: yilingini; munguwaka. Note: Picture (1) from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and (2) by artist at Murripurtiyanuwu Catholic School Note: Photo by Jennifer Lee Category: Snakes.
jumpunga See main entry: jimpunga. elbow, joint of crab claw.
jumuji- See main entry: tumuji-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect together.
jumuki From: English. noun/verb. smoke. See: pwangipwangi; jingijingi; kalurri; jikirriti; mirrawu; paki; nikaniki. Ngarra jumuki. He smokes. Note: Photo by dan - http://www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=587 Category: Introduced items, Body functions or actions.
jumunji- See main entry: tumuji-. verb prefix. Gram: 7th order of verbal prefixes - aspect together.
jumurra See main entry: jimurra. noun. 1 • impenetrable scrub, dense foliage, thick undergrowth.
2 • hard or difficult language.
jumuruma Variant: tumuruma. masculine noun. dust. in air or blown around on ground. See: kuwurlimini. Kapi makatinga ampi-ri-mangi-mi jarra, api waya jumuruma a-p-apunya. Where the stream runs from time to time there is just dust now. Category: Land or ground.
jungwarrala predicative. be dried up (sores). Syn: juwulingala. Category: Body functions or actions.
junkurli See main entry: jukurli, jukurli. masculine noun. school.
junkwarlirringa See main entry: jukwartirringa. feminine noun. Stringybark tree.
junkwarliti See main entry: jukwarliti. masculine noun. long thin spear with large barbs on one side.
junkwartirringa See main entry: jukwartirringa. feminine noun. Stringybark tree.
junkwartirringini See main entry: jukwartirringini. masculine noun. shaft of spear.
junumuli See main entry: jinimuli. noun. nose.
jupijupi From: English. noun. soup. Syn: yiluti. See: arlaga; yartupwarri; jikiringini. Category: Food and cooking, Traditional food.
jupitupunga See main entry: jupurtumpunga. feminine noun. very short female, female midget, female dwarf, female toddler.
jupitupuwi See main entry: jupurtumpuwi. plural noun. very short people, midgets, dwarves, toddlers.
jupiyuka See main entry: jumpiyuka. feminine noun. carpet snake.
jupulunga See main entry: jipulinga. feminine noun. dinghy.
jupuluwu Variant: jipiluwu; jipuluwu; fe Þ Modern_Tiwi: tupuluwu. 1 • masculine noun. playing card(s). Syn: majirra, pakatarrini. Category: Introduced items, Cards.
2 • free form verb. play cards. See: -amirnangili. Ngawa jupuluwu nga-ri-kirimi pili nga-wutimarti pirrarti ngarimi. We play cards because we want to win (money). Category: Cards.
jupunyini See main entry: jipunyini. masculine noun. hill, mountain, sand hill, ridge, bank (of river).
jupunyuni See main entry: jipunyini. masculine noun. hill, mountain, sand hill, ridge, bank (of river).
jupurlinga See main entry: jipulinga. feminine noun. small boat, dinghy, launch, motor boat.
jupurrara See main entry: yinjuparrura. masculine noun. thick bush honey, sugarbag.
jupurtumpunga Variant: jupitupunga; jupurtupunga. feminine noun. very short female, female midget, female dwarf, female toddler.Masculine: jupurtumpuni. Plural:: jupurtumpuwi. See: karuwunga. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jupurtumpuni1 Variant: jipitupuni; jupurtupuni; jiputipuni. masculine noun. very short person, midget, dwarf, toddler.Feminine: jupurtumpunga. Plural:: jupurtumpuwi. See: kakaruwuwi. Category: Physical qualities, Describing people or animals.
jupurtumpuni2 Frogmouth. It is not certain if this is the Marbled Frogmouth or the Tawny Frogmouth or both. Syn: kuwiyini, arlantirrikini, kukuwini. See: jurrukukuni; kurlamikimi; alawuntawini; purrikikini. Ques: It is not certain whether the different names refer to different species, such as Tawny or Marbled Frogmouths, or refer to frogmouths in general. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and photo from Doug Becker’s photostream Category: Birds.
jupurtumpuwi Variant: jupitupuwi; jupurtupuwi. plural noun. very short people, midgets, dwarves, toddlers.Masculine: jipurtumpuni. Feminine: jipurtumpunga. See: karuwuwi. Category: People, Describing people or animals.
jupurtupunga See main entry: jupurtumpunga. feminine noun. very short female, female midget, female dwarf, female toddler.
jupurtupuni See main entry: jupurtumpuni. masculine noun. 1 • very short person, midget, dwarf, toddler.
2 • Frogmouth (bird).
jupurtupuwi See main entry: jupurtumpuwi. plural noun. very short people, midgets, dwarves, toddlers.
jupuyuka See main entry: jumpiyuka. carpet.snake.
jupwajirringa See main entry: jipwajirringa. masculine noun. wallaby.
jura locative word. middle of an area. See: kuluwurta; jorari. Awuta kakirijuwi pi-ri-kiriparri karri yati kirijini yoyi yimi jura. The children clapped while one little boy danced in the centre. Nyirra nganginaki yinjara purinjirringa, api jura jiyi-ma-rri-kuwa-iti kangi katini. These two fruit trees stood in the middle of the garden. Category: Direction or location.
jurari See main entry: jorari. masculine noun. the centre or middle (of a log).
jurntuma Variant: jurtuma; turtuma. noun. Oak Leaf Fern. Dicranopteris linearis, Drynaria querifolia. People sometimes may roast the base of the frond or the roots on the coals and eat them. See: waliminikima; tipurrukurluwa; jukula; mirrijikurlini. Note: Photo from 'Tiwi Plants and Animals' p43, 45 Parlingarri yati tini ngarra yintanga Murntakuritawumi jiyi-ma-rru-puraga jurntuma pili yu-wamini-y-angiraga ngini pu-rru-wanja minta. Long ago one man whose name was Murntakuritawumi smashed up jurntuma ('oak leaf fern') because he said he had no minta ('Xamia Palm nuts') to share with people. Category: Plants, Plant parts, Food and cooking, Traditional food.
jurra From: Maccassan via Iwaidja. masculine noun. book, paper, church, mass or Sunday, week, letter. See: punkaringini; wiki. Note: Photos from Jennifer Lee Category: Introduced items, Buildings, Time. Category: Introduced items, Buildings, Time. Category: Introduced items, Buildings, Time. Category: Introduced items, Buildings, Time.
jurra -amangi hold church/mass (as a priest). Morph: jurra 'chrch' e:+ verb with root:‑amangi 'look after'. Lit: look after church. Syn: jurra -kirimi.
jurra -kirimi Usage: Modern Tiwi. hold church/mass (as a priest). Morph: jurra 'church' + verb with root:‑kirimi 'make'. See: jurra fe Þ or punkaringini -wakirimi; jurra -amangi. Ngarra ngawa-rringani yi - kirimi awarra jurra kapi ngawula japuja. Father held mass in our home. Category: Holding or transfer.
jurra -wakirimi write. Morph: jurra ’paper' +‑wa‑’words’ +‑kirimi ’make’. Syn: punkaringini -wakirimi, -wilarlinga, fe Þ Modern_Tiwi: jurra fe:or punkaringini -kirimi, -wilarlinga, . Ngiya jurra ngu-wujingi-wakirimi kangi punkaringini. I am writing on paper. Awuta kakirijuwi jurra wu-ri-wakirimi yingarti ngirramini kangi jukurli. The children write lots of stories in school.
jurraga 1 • free form verb. sneak up and kill. Gram: + verb with root: -mi See: -akilimugi, -apirnagi, -pirni; -majajirringi-. Karrikamini pirri-j-angiraga, waya juwa ngini jurraga pirimi. Without saying a word, they just crept up and killed them. Category: Moving, Violence or impact.
2 • noun. 'sneaking up' dance. performed at death ceremonies. The people who do this dance are the 'children' of the deceased male or female. One would also do this dance if the deceased person is one's paternal grandfather or grandmother or one's father's sister. Others who dance this are those who have the same yirruma as the children of the deceased. See: yoyi. Karri ji-ni-wati-ri-kirijim-ani yiminga api awungarri yoyi pirr-ati-ri-m-ani kapi jurraga kapi pu-rru-nti-rr-arimu-rug-ani ngarra-rringani kapi jurraga pakinya wuta awuta pakinya yoyi pirimani. When the sun came up in the morning those who did the jurraga ('sneaking up') dance would dance where they had set up camp for the father. It was those who did the jurraga dance who would dance first. Read: 'Towards an Understanding of the Tiwi Language/Culture Context' by Teresa A. Ward p27. Category: Traditional religion, Ceremonies.
jurrijuka feminine noun. Riflefish, Archerfish. Toxotes spp.. Ques: It is possibly the same as jirritukwa, in which case the spelling and identification needs to be confirmed. Note: Photo from ‘Tiwi Plants and Animals’ p109 Category: Fish.
jurrimumanyimi yiminga be angry. Morph: jurrimumi‑’light/ignite' + anyimi ’completely' + yiminga ’spirit’ + verb with root:‑mi. See: -akiriwurlingigi; -ikirimitiyarri; -ikirimirli; jirti; jurrimumi; -kipiyawumi; -kurupwarri; mirliga mwamawamini; pitipita jirti; pwalapi; yikwanari. Note: Picture from gallery of Picture It! software Category: Feeling.
jurrimumi Variant: jurrumumi. free form verb. 1 • for something to burn, catch fire, ignite, light up. See: yirrikirlipuga. Ngarra kalikali yu-wa-ri-m-ani ngini papi amaripaami, api karluwu, pili jurrumumi yi-ni-ri-m-ani awarra yikwani. He ran to try and get out but he couldn't because the fire was burning. 'Ngimini jurrumumi a-wuni-yi-m-ami ngarra pijara awarra mapurtiti. Ngarra pijara api yaringari,' pirimi awuta kakirijuwi. 'A light is coming, it's that devil's eye. His eye is red,' said the children. Category: Food and cooking, Environment, Fire. Category: Food and cooking, Environment, Fire. Category: Food and cooking, Environment, Fire.
ngini jurrimumi arimi japinamimi electric light. Morph: ngini ’which' jurrimumi 'light' arimi ’it does' japinamimi 'night'. Lit: that which lights up at night. Category: Introduced items.
jurrimumi -mi yiminga Usage: Modern Tiwi. get angry. Morph: jurrimumi 'light' +‑mi 'do' + yiminga 'spirit'. Lit: one's spirit ignites. Gram: with 'she' as subject, May have indirect object prefix Syn: pwalapi. See: -akiriwurlingigi; -ikirimitiyarri; jirti -muwu; jurrimumanyimi yiminga; -kipiyawumi; -kurupwarri mirliga; mwamawamini; pitipita jirti; pwalapi; yikwanari; -ukirimirli. Awarra tini jurrimumi yiminga jiyimi, amintiya yipukuruwurli. Well that man got angry and he sulked. Category: Non-physical qualities, Describing people or animals, Feeling.
2 • light (fire), set fire to or burn something, set something alight. Syn: -amirali. Nuwa kakirijuwi, nuwa ngajiti jurrumumi ngimpa-ja-kirimi wupunga kangi wuta japuja atimujingima awuta Tiwi. A story to children well you children, don't you torch the grass where people are living close together. Category: Food and cooking, Fire.
jurrimumikimi Variant: jurrumumikimi. masculine noun. torch. Morph: jurrimumi ’burn' +‑kimi ‘for the purpose of’. Syn: tojilayiti. Category: Introduced items.
jurriyi feminine noun. Whistling Duck. Dendrocygna arcuata. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and Photo by Ian Morris in ‘Tiwi Plants and Animals’ p94 Category: Birds, Water birds.
jurroringa feminine noun. big straight spear. See: arati; arawinikiri; jalikaraji; jukwarliti; kayartirri; kulinjila; kurninjila; kutinikarri; miputikimi mungarlaka; murrukuwunga; numwariyaka; numwariyani; nurningini; nyingitinga; pijiwaya; Pingawini Tilipiringa; tongontilawu; tortinga; walanka; wulingaringa; yirrinkirliyati; -ingwarlimi-; -kipi- -pwatijingi-; -wumurtiji-. Category: Weapons (including for hunting).
jurrukukuni Variant: jirrukukuni; turrukukuni; tirrukukuni. masculine noun. Boobook Owl. Syn: kurlamikimi. See: pinjoma; jupurtumpuni; kuwiyini; purrikikini; arlantirrikini; alawuntawini. Note: Photo by Fir0002/Flagstaffotos Category: Birds, Owls.
jurrumumi See main entry: jurrimumi. free form verb. for something to burn, catch fire, ignite, light up; light (fire).
jurrumumikimi See main entry: jurrimumikimi. masculine noun. torch.
jurrunga feminine noun. 1 • box, carton, cardboard box. Syn: pulangi, kartuputi. See: jurra. Category: Introduced items.
2 • cheque. Category: Introduced items.
Jurrupula plural noun. NW Melville Island regional group. Syn: Yangarntuwila. Category: Regional groups.
jurruwali See main entry: jurruwarli. masculine noun. gun.
jurruwarli Variant: fe Þ Modern_Tiwi: jurruwali. masculine noun. gun, rifle. Syn: yangarntuni. See: yangarntukwa; tilitilinga; yirrinkirliyati. Category: Introduced items, Weapons (including for hunting).
jurtijukwa feminine noun. species of hawk. Category: Birds, Birds of prey.
jurtika noun. long thin pole, flexible stick. See: kirringa. Note: Photo by Nic-Franklin - http://www.geograph.org.uk/profile/45755">Nic Franklin-Woolley</a>) / <a rel="license" Category: Plants, Plant parts.
jurtini See main entry: turtini, turtini. masculine noun. 1 • grave post.
2 • mast (on boat).
jurtukwa feminine noun. axe. Syn: kurrijuwa, walimani, kuluti. See: mukwani; mukwanga; jampayini. Note: Photo by Grant Cochrane - www.freedigitalphotos.net/images/view photog.php?photogid=2365 Category: Tools or utensils.
jurtuma See main entry: jurntuma. noun. fern.
juruwa Variant: jiruwa. feminine noun. Friarbird, Melville Island Friarbird or Silver-crowned Friarbird. Philemon gordoi, Philemon argenticeps. Note: Picture from 'Ngawurranungurumagi Nginingawila Ngapangiraga: Tiwi-English Dictionary' and photo by Ian Morris in ‘Tiwi Plants and Animals’ p95 Category: Birds.
juwa particle. finished. Gram: It normally occurs in the phrase waya juwa. See: partuwa; waya juwa. Category: Particles or conjunctions or clitics.
juwarti noun. spittle, saliva. Syn: yirringara. Category: Body parts and products. Category: Body parts and products.
juwarti -wunyawu spit. Morph: juwarti + verb with root:‑wunyawu fed:’throw’. Lit: throw spit. Syn: -wanyawu. Karri awarra tini yipakurluwunyi ngimini awunuwuja, api yu-wunyawu ngarra juwarti. When he saw that man coming he spat on him. Category: Body functions or actions.
juwiyani masculine noun. flat throwing stick. made from kartukuni ’ironwood'. used in dancing amparruwu 'widows' dance'; used to be used in fighting long ago. Syn: yirriwala, tankuwu. See: arlukwa; jampurraringa; kirlimurrupunga; kunjanga; mujururruka; miyarruli; murrukuwunga; takamuli timirrikimaka. Category: Weapons (including for hunting), Traditional religion, Ceremonial objects.
juwukayi See main entry: juwunkayi. numeral. seven.
juwulingala predicative. be dried up (sores/water?) Syn: jungwarrala. Category: Physical qualities.
juwuni masculine noun. small piece of paperbark, bark apron. Syn: punkarti, punkaringini. See: -wingili-; juma; punkaringa; milawiyini; kurlugi; mipurra; -ilipi-; -ingipi-; -ili; mintawunga; puringimparri. Wututuwu ngawa-naruwi api juwuni piti-ri-pu-wulingi-kurupwiya-mini. As for our mothers they used to wear bark aprons. Note: Photo by Jennifer Lee Category: Plants, Plant parts, Clothing and material.
juwunkayi Variant: juwukayi. Usage: Old Tiwi. numeral. seven. Syn: kiringarra yati, walimani. Ninkiyi ngawa-rringani yipangiraga kangi awarra Noah, yimi ngini, Nyi-li-pa-miki-y-awuriji nginja-mamirampi wutila wurarriga," yimi. "Amintiya awuta yanamurluwi juwunkayi jajingaruwi kapi nuwa ngump-apa. "All of you go inside, you and your sons and their families," he said. And seven males of those animals you eat. Category: Physical qualities, Number and quantity.
juwurimi Variant: juwurumi. feminine adjective. hard, not soft (feminine), strong.Masculine: yuwurimi. See: warnakati; atwan. Ant: jipitika. Juwurimi awinyirra kartukuni. That Ironwood is hard. Category: Physical qualities.
juwurti masculine noun. deep water. See: kipirla; kipirliyama. Category: Water.
juwurtinara masculine noun. deepish water. Morph: juwurti ’deep' +‑nara ’little bit'. Ngarra julupi yimi kangi juwurtinara. He dived into deepish water. Category: Water, Describing things.
juwurumi See main entry: juwurimi. feminine adjective. hard, not soft (feminine), strong.